Yunuslar Hakkında (Yunus Hayvan)
Yunus, balinalar (Cetacea) takımının dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içindeki yunusgiller (Delphinidae) familyasında sınıflanan türlerin büyük çoğunluğu ile nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyasında sınıflananların tümü için kullanılan ortak addır.
Başta kıta sahanlıklarının görece sığ denizleri olmak üzere, tüm Dünya denizlerinde ve bazı nehirlerde bulunan yunuslar etobur canlılardır ve genellikle balık ve mürekkep balığı ile beslenirler. Omurgalı hayvanların içine girer. Yunusgiller (Delphinidae) familyası, balinalar (Cetacea) takımı içindeki en kalabalık familyadır üyeleri yaklaşık 10 milyon yıl önce, Miyosen devrinde ortaya çıkmıştır. Yunusların hayvanlar âleminin en zeki canlılarından olduğu kabul edilir ve arkadaş canlısı genel görünümleri ile oyuncu tavırları, onları insanların gözünde popüler bir yere koyar.
Adlandırma
En sık rastlanan yunus türü olan ve "yunus" denildiğinde ilk akla gelen canlı, 1970'li yıllarda Türkiye'de de yayınlanan ABD televizyon dizisi Flipper'ın özellikle popülerleştirdiği ve Türkçede "şişe burunlu yunus" (ya da "afalina") olarak anılan Tursiops truncatus türüdür. Ancak, yunusgiller (Delphinidae) familyasının tipik türü Tursiops truncatus değil, Türkçede "tırtak" adı ile anılan ve bayağı yunus (Delphinus) cinsi içinde sınıflanan Delphinus delphis'tir.
Yunusgiller (Delphinidae) familyası içindeki görece büyük altı tür, bu familya içinde sınıflandıkları için aslında yunus olsalar da daha çok "balina" adı ile anılır. Bu canlılar şunlardır:
Feresa attenuata - Cüce katil balina
Globicephala macrorhynchus - Kısa yüzgeçli pilot balina
Globicephala melas - Uzun yüzgeçli pilot balina
Orcinus orca - Katil balina
Peponocephala electra - Elektra balinası
Pseudorca crassidens - Yalancı katil balina
Dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan ve açık olarak "yunus" adı ile anılan diğer türler, nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyası içindeki dört familyada birer tür olarak sınıflanan Amazon nehir yunusu, Ganj ve İndus nehir yunusu, La Plata yunusu ve Çin nehir yunusudur.
Yine dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan Phocoenidae familyası ve bazı türleri, yunuslardan farklı olsalar da bazen "yunus" adı ile ilişkilendirilir. Örneğin İngilizcede, bu familyanın türleri için "domuz balığı" anlamına gelen bir kökten genel porpoise kelimesi kullanılır[1] ve bu kelime, özellikle gemiciler ve balıkçılar tarafından herhangi bir küçük yunusu adlandırmak için kullanılmıştır[2]. Türkçede Phocoenidae familyası için "domuz balinaları"[3][4], "nehir yunusları"[3], "liman yunusları"[5] ve "liman yunusugiller"[6] gibi adlara rastlanabilir. Bu familyanın tipik türü olan Phocoena phocaena için ise "domuz balinası"[7], "mutur"[3][8][9][10], "gerçek yunus"[9], "azak yunusu"[11] ve yalnızca "yunus"[3][5][8] adlarının kullanıldığı görülebilir.
Sınıflama
Pasifik Okyanusu'nda sürü halinde gezen yunuslar
Yunusun anatomik yapısı
Yukarıda verilmiş olan bilgiler ışığında, "yunus" ortak adı ile anılan canlıların sınıflama listesi aşağıda sunulmuştur; yalnızca ilgili familya (yunusgiller - Delphinidae) ile üst familya (nehir yunusları - Platanistoidea) ayrıntılı verilmiştir.
Takım : Cetacea - Balinalar
Alt takım : Odontoceti - Dişli balinalar
Familya : Delphinidae - Yunusgiller
Cins : Cephalorhynchus
Tür : Cephalorhynchus commersonii - Alaca yunus
Tür : Cephalorhynchus eutropia - Şili yunusu
Tür : Cephalorhynchus heavisidii - Benguela yunusu
Tür : Cephalorhynchus hectori - Beyaz başlı yunus
Cins : Delphinus
Tür : Delphinus capensis - Uzun burunlu bayağı yunus
Tür : Delphinus delphis - Kısa burunlu bayağı yunus, tırtak
Cins : Grampus
Tür : Grampus griseus - Boz yunus
Cins : Lagenodelphis
Tür : Lagenodelphis hosei - Sarawak yunusu
Cins : Lagenorhynchus
Tür : Lagenorhynchus acutus - Atlantik beyaz yanlı yunusu
Tür : Lagenorhynchus albirostris - Beyaz burunlu yunus
Tür : Lagenorhynchus australis - Siyah çeneli yunus
Tür : Lagenorhynchus cruciger - Kum saati yunusu
Tür : Lagenorhynchus obliquidens - Pasifik beyaz yanlı yunusu
Tür : Lagenorhynchus obscurus - Gölgeli yunus
Cins : Lissodelphis
Tür : Lissodelphis borealis
Tür : Lissodelphis peronii
Cins : Orcaella
Tür : Orcaella brevirostris - Irrawaddy yunusu
Tür : Orcaella heinsohni - Avustralya küçük yüzgeçli yunusu
Cins : Sotalia
Tür : Sotalia fluviatilis - Haliç yunusu
Cins : Sousa
Tür : Sousa chinensis - Pasifik kambur yunusu
Tür : Sousa plumbea - Hint kambur yunusu
Tür : Sousa teuszii - Atlantik kambur yunusu
Cins : Stenella
Tür : Stenella attenuata - Pantropik benekli yunusu
Tür : Stenella clymene - Atlantik dönücü yunusu
Tür : Stenella coeruleoalba - Çizgili yunus
Tür : Stenella frontalis - Atlantik benekli yunusu
Tür : Stenella longirostris - Dönücü yunus
Cins : Steno
Tür : Steno bredanensis - Pürüzlü dişli yunus
Cins : Tursiops
Tür : Tursiops aduncus - Hint-Pasifik şişe burunlu yunusu
Tür : Tursiops truncatus - Şişe burunlu yunus, afalina
Üst familya : Platanistoidea - Nehir yunusları
Familya : Iniidae
Cins : Inia
Tür : Inia geoffrensis - Amazon nehir yunusu
Alt tür : Inia geoffrensis boliviensis
Alt tür : Inia geoffrensis geoffrensis
Alt tür : Inia geoffrensis humboldtiana
Familya : Lipotidae
Cins : Lipotes
Tür : Lipotes vexillifer - Yangtze nehir yunusu
Familya : Platanistidae
Cins : Platanista
Tür : Platanista gangetica - Ganj ve İndus nehir yunusu
Alt tür : Platanista gangetica gangetica - Ganj nehir yunusu
Alt tür : Platanista gangetica minor - İndus nehir yunusu
Familya : Pontoporiidae
Cins : Pontoporia
Tür : Pontoporia blainvillei - La Plata yunusu
Yakın tarihli moleküler çözümlemeler, henüz aksi kabul ediliyor olsa da yunusgillere dahil çeşitli cinslerin tek soylu olmadığını göstermiştir. Dolayısıyla, başta Stenella ve Lagenorhynchus cinsleri için geçerli olan bu durum nedeniyle, yunusgiller familyasının sınıflamasında ileriki yıllarda önemli değişiklikler olabilir.
Nehir yunusu
Nehir yunusu, balinalar (Cetacea) takımına dahil dişli balinalar (Odontoceti) alt takımındaki tek üst familya olan Platanistoidea'da sınıflanan türleri ifade eden ortak addır. Toplam dört tane nehir yunusu türü vardır ve her biri kendine ait bir familya içinde sınıflanır ).
Bu canlılar, balinalar (Cetacea) takımındaki tüm türler içinde varlığı en çok tehlikede olanlardır. Hatta, 2006 yılında gerçekleştirilen ilgili bir araştırma seferi sonucunda, Yangtze nehir yunusu (Lipotes vexillifer) türünün soyunun pratik olarak tükendiği ilan edilmiştir .
La Plata yunusu (Pontoporia blainvillei) dışındaki nehir yunuslarının yaşam alanı tatlı su nehirleridir. La Plata yunusu ise temelde denizde yaşayan bir canlıdır (bakınız: Genel ekoloji).
Adlandırma
Nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyası için Türkçede "ırmakyunusları" ifadesinin de kullanıldığına rastlanabilir.[1] Bununla birlikte, "ırmak yunusları" ifadesi ise yukarıda Amazon havzasının nehirlerinde de yaşadığı belirtilmiş olan Sotalia cinsinin "Bütün Amerikan Irmak Yunusları" olarak tanımlanmasında kullanılmıştır.[2] Aynı kaynakta, bir nehir yunusu familyası olan Platanistidae familyasından "ırmak yunus balığıgiller" olarak bahsedildiği görülebilirken, bu familyanın "Uzun Burunlu Nehir Yunusları" olarak tanımlandığına da rastlanabilir.[3]
Yunusgiller
Yunusgiller (Delphinidae), balinalar (Cetacea) takımına dahil olan dişli balinalar (Odontoceti) alt takımının bütün okyanus yunusları üyelerini içeren bir familyasıdır.
Yukarıdaki tanımdan anlaşılacağı üzere, yunusgiller familyasının üyeleri esasen açık denizlerde yaşar ve böylece, "yunus" adı ile anılan başka bir dişli balina grubu olan nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyasının türlerinden ayrılırlar. Irrawaddy yunusu (Orcaella brevirostris) gibi bazı türler ise daha çok kıyı şeritlerinde ve nehir kıyılarında bulunan istisna yunusgillerdir.
Bu familya, memeliler (Mammalia) sınıfına dahil olmasına ve dolayısıyla da kendisini oluşturan türlerin balık olmamasına rağmen, Türkçede yunusbalığıgiller olarak da anılabilir[1][2].
Yunusgiller familyası içindeki görece büyük altı tür, bu familya içinde sınıflandıkları için aslında yunus olsalar da daha çok "balina" adı ile anılır. Bu canlılar şunlardır:
Cüce katil balina (Feresa attenuata)
Kısa yüzgeçli pilot balina (Globicephala macrorhynchus)
Uzun yüzgeçli pilot balina (Globicephala melas)
Katil balina (Orcinus orca)
Elektra balinası (Peponocephala electra)
Yalancı katil balina (Pseudorca crassidens)
Yunusgiller familyasındaki türler, haliç yunusundaki gibi 1,2 m uzunluk ve 40 kg ağırlıktan katil balinadaki gibi 7 m ve 4,5 tona kadar değişen büyüklüklere sahiptir. Çoğu türün ağırlığı ise 50 - 200 kg aralığındadır. Dünyanın tüm denizlerinde bulunan bu canlılar, daha çok kıta levhaları üzerindeki görece sığ denizlerde yaşarlar. Hepsi etçildir ve sıklıkla balık ve mürekkep balığı ile beslenirler.
Afalina
Afalina (Tursiops truncatus), yunusgiller (Delphinidae) familyasından dünyanın bütün okyanuslarında yaygın olan bir yunus türü.
"Flipper" adlı dizi ile meşhur olan bu yunus türü, zekası yüzünden Delfinaryumlarda en çok tutulan ve eğitilen yunus türüdür. Bu yüzden bütün dünyada "Yunus" denilince ilk başta bu türün görüntüsü gelir insanların aklına. Oysa Yunus familyasının asıl örnek türü tırtak (Delphinus delphis) dır.
Özellikleri
Afalinanın rengi gri renktir, ve karın kısmı daha açık renktir. Boyu 190 cm 400 cm ve ağırlığı 650 kiloya kadar varabilir. Yeni doğan bir yavru afalina 65–105 cm boy ve 15–30 kg ağırlık ile dünyaya gelir. Koyu renkli ve orak şeklinde olan sırt yüzgeci sayesinde kolayca tanınabilir. Afalina, bütün diğer yunuslar gibi her iki saatte bir bütün en üst seviyede olan cilt hücrelerini kaybeder ve böylece vücudunun suda direncini daima düşük tutar.
Yaşam şekli
Afalinalar küçük gruplar oluşturarak yaşarlar. Bu grubun içindeki yunuslar birbirlerine çok bağlılardır. Bir gün içinde 60–100 km yüzerler, ve 500 metre derinliğe kadar dalarlar. Bir grup 2 ila 15 yunusdan oluşur, ortalama grup büyüklüğü Atlas Okyanusu'nda 5 yunusdan, Büyük Okyanus ve Hint Okyanuslarında daha fazla yunuslardan oluşur. Denizin açıklarındaki gruplar kıyılara yakın gruplardan daha büyüklerdir.
Her grubun başında olgun bir erkek yunus bulunur. Grubun gerisi dişilerden ve yavrulardan oluşur. Genç erkek yunuslar ayrı gruplar oluştururlar. Bu grublara "Bekar-grupları" denilir.
Afalinaların dili
Afalinalar birbirleri ile yüksek frekanslı sesler ile anlaşırlar; her yunusun kendine özel kimliğini belirten bir sesi (isimi) vardır. Afalinaların dili yıllardır bilimciler tarafından araştırılmaktadır. Bazı idealist bilimciler, afalinaların dili çözüldükten sonra, insanların afalinalar ile konuşabileceklerine inanırlar. Ama diğer bilimcilerin genel görüşüne göre, afalinaların bu dili sadece birbirlerine kimliklerini ve keyiflerini belirtmek için yetmektedir ve bundan daha fazla bir şey konuşamazlar.
Afalinalar da diğer balinalar ve yunuslar gibi yüksek frekanslı sesleri avlanırken kullanırlar. Bu seslerin yankılarını belli bir organları ile yakalayarak sesin yankısını görüntü olarak algılarlar.
Doğum
Yavru yunuslar bir yıl süren bir gebelik sonunda 120 cm uzunluk ile dünyaya gelirler. Doğarken ilk önce kuyrukları ile doğarlar çünkü böylece 2 saate kadar sürebilen doğumda boğulma tehlikesi yaşamazlar. Hemen doğumdan sonra anne yavrusunu su yüzüne doğru iter ve ilk kez nefes almasını sağlar. Bütün doğum boyunca doğuran anne grubun diğer yunusları tarafından çembere alınır ve olası köpek balığı saldırılarına karşı korunur. Anne yunus yeni doğan yavrusu için ilk 2 hafta hiç uyumaz ve hatta bundan sonrasında da normal uyku süresine dönmesi haftalarca sürer.
Afalinalar ortalama 25 yaşına varırlar ama tutsak tutulan afalinalarda 35 yaşına ulaşmış olanlarıda vardır.
Afalinalarda "maddi kültür"
Sydney kentindeki New South Wales Üniversitesinin batı Avustralya açıklarında yaptıkları bir araştırmada afalinaların aletler kullandıkları tespit edilmiştir. "Shark Bay"'deki Afalinalar deniz tabanından süngerler koparıp bunları gagalarına takarlar ve böylece kumun içinde saklanmış kabuklu hayvanlar ararken gagalarının yaralanmasını önlerler; Yani süngerleri eldiven olarak kullanırlar. Toplam 3.000 Afalinadan sadece 30'unun böyle yaptığını gözetleyen bilimciler, bu yunuslardan DNA örnekleri alıp bu davranışa sahip olan afalinaların birbirleri ile akrabalığı olduğunu tespit etmişlerdir. Araştırmanın sonucu olarak dişi bir afalinanın kısa süre önce bu davranışı keşif edip daima dişi yavrularına öğrettiğini ve bu yavrular anne olduklarında kendi yavrularına öğrettikleri açıklamışlardır. Böylece deniz memelilerinde ilk kez "maddi kültür" kanıtlanmıştır.
Sınıflandırma
Afalinanın tek bir tür mü, yoksa birkaç türe ayrılması mı gerektiği konusunda bilimciler arasında farklı görüşler vardır. Bazı zoologlar 3 türden bahsederler ve onları şöyle adlandırırlar:
Atlas afalinası (Tursiops truncatus)
Indipasifik afalinası (Tursiops aduncus)
Pasifik afalinası (Tursiops gillii)
Son zamanlarda bu ayrım genel olarak kabul edilmemiş olsa da, Dale W. Rice adlı zoolog yazdığı yeni bir kitabında Tursiops aduncus'u ayrı bir tür olduğunu, ama Tursiops gillii'nin sadece Tursiops truncatus'un bir alt türü olduğunu savunmuştur.
Ayrıca Karadenizin afalinaları Atlas afalinasının bir alt türü olarak görülür ve Tursiops truncatus ponticus diye adlandırılır.
Kaynak ve Dipnotlar
Wikipedia
Resim Kaynak
pexels-hamid-elbaz-225869
Kar©glan Başağaçlı Raşit Tunca
