08-17-2018, 10:13 AM
2.Gök-Türk Hakanlığı
630-680 arasindaki 50 yillik zaman Gök-Türklerin hürriyetlerini kaybettikleri bir matem devresi oldu. Her ne kadar Orta Asya'da millet olarak Türkler varliklarim, dil, inanç ve geleneklerini muhafaza etmişlerse de müstakil bir devletten yoksunluk, "Bey'lik erkek evladin kul, hatun'luk kiz evladin cariye" olmasi, Gök-Türkler için haysiyet kirici bir istirap kayna i teşkil ediyordu. Millet şöyle diyordu: "Ülkeli bir kavim idim, şimdi illkem nerede? Hakanli bir kavim idim, şimdi nerede hakanim?" Gök-Türkleri bu felakete sürükleyen sebepler, kitabelerden anlaşilaca ina göre, şu üç noktada toplanmaktadir:
1. Sonraki devlet ve idare adamlarinin yetersizli i; "... Kagan bilge imiş, cesur imiş, buyruklari bilge imiş, cesur imiş, beyleri de, kavmi de iyi imiş, böylece ülkeyi tutup töre'yi diizenlemişler... Sonra kardeşler, o ullar kagan olmuş, küçük kardeş biiyük kardeş gibi yaratilmadigi, ogul babasi gibi yaratilmadigi için bilgisiz kaganlar tahta oturmiişlar, buyruklari da bilgisiz, kötü imişler... Türk beyleri, Türk adini birakmişlar, Çin beylerinin adlanni almişlar, Çin hakanina boyun egmişler, elli yil işlerini, güçlerini (ona) vermişler..."
2. Türk kavminin uygunsuz tutumu: "Türk bodunu... Sen aç oldugiin zaman toklugu düşünemezsin, tok oldugun zaman açlik nedir bilmezsin. Bu sebeple hakanin iyi sözlerine kulak vermedin, yurdundan ayrildin, harap, bitkin duştün... Müstakil hakanliga karşi kendin yanildin... Do uya gittin, batiya gittin. Kutlu yurt Ötüken'i terk ederek gittigin yerlerde ne yaptin? Su gibi kan akittin, kemiklerin daglar gibi yi ildi... Devletine karşi hata ettin, kötü hale soktun" "Türk bodunu kendi hakanini birakti, huküm altina girdi. Hüküm altinagirdigi için Tanri ona ölüm verdi, Türk bodunu öldü, mahvoldu...".
3. Kurnaz Çin siyaseti ve yikici propaganda: "Çin kavminin sözü tatli, ipeklisi yumuşak imiş; tatli sözü, yumuşak ipeklisi (ile) uzak kavimleri aldatip yaklaştirir imiş. Sonra da fesat bilgisini orada yayarmiş; iyi, bilge kişiyi yürütmez imiş. Onun tatli sözüne, ipeklisine kapilan çok Türk kavmi öldü..." "... Çin kavmi hilekar ve kumaz oldugu için, küçük kardeşle büyük kardeşi birbirine düşürdügü için, Beylerle kavim arasina nifak girmesi yüzünden Türk bodunu, devletini ve kagan yaptigi kaganini kaybedivermiş..."; "... Çin kagani, Türk kavmi (ona) bunca işini gücünü verdiği halde, Türk kavmini öldüreyim, soyunu mahvedeyim, derimiş, mahvetmege yürürmüş...".
Gök-Türk tarihinin bii 50 yillik fetret devrinin sonunda, Kitabeler yolu ile çok iyi taninan, Aşina soyundan, Kullug (Çince'de Ku-to-lu) istiklal savaşina girişti (680). Türk milletinin hür ve müstakil hakanlik ça inin hasreti içinde oldu unu sezen Kutlug, kendinden önceki mücadeleleri de takip ediyordu: Çin'de Ordos'daki bazi Türk zümrelerinin ayni maksatla başa geçirdikleri prens Ni-şu-fu davayi kaybederek, kesilen başi Çin başkenti Lo-yang'a BibBiiiiiibürülmüş (679-680), mücadeleye devam eden, yine Aşina soyundan, Fu-nien kalabalik Çin kuvvetleri karşisinda yenilerek 53 arkadaşi ile birlikte Lo-yang çarşisinda idam edilmişti (A ustos, 681).
Bu sirada Kuzey Çin'de, vaktiyle Türklerin yerleştirildi i bölgede bulunan ve Türk kütlelerinin istiklal iştiyakini gerçekleştirmek azmi ile ortaya atilan Kutlug, gizlice teşkilat kurarak, etraftaki Gök-Türk ileri gelenlerini ve halkini vazifeye ça irdi. Sür'atle yayilan harekete katilanlann sayisi kisa zamanda beş bine yükseldi. Davete koşanlar arasinda, II. hakanlik devrinde Gök-Türklerin ünlü devlet adami ve kumandani Tonyukuk da vardi.
Kutlug ile Tonyukuk önce, 681'de, Kuzey Çin'deki Yün-çu eyaletine baskin yaparak 30 bin civarinda at, koyun, deve elde ettiler. Kendilerine yeni kuvvetler katildi. Çogay (Yin-şan da lari, Huang-ho büyük dirse inin kuzey yakasindaki da silsilesi)'in kuzey eteklerini yazlik ve Kara-kum'u kişlik merkezi yaparak hazirliklarini tamamladilar. îlk hedefleri Ötüken idi. Baykal gölüniin güneybatisinda, yüksekçe daglar ve Orhun, Tamir irmaklari ile çcvrili, müdafaasi kolay, fakat etrafa akinlar yapma a elverişli mevkide, (47. enlem-101. boylam) iklimi mütedil ve otlagi bol bir yer olan Öüken yaylasi Asya Hunlari ve 1. Gök-Türk hakanligi zamamnda devletin agirlik merkezi olarak, Türklerin kutlu topragi sayiliyordu. Daginik Türk kütlelerini ancak, "Türk devletçilik ruhunun yerleşmiş oldugu" Ötüken etrafinda toplamak ve idare etmek mümkün idi . Kutlug hareketinin gelişmesinden endişelenen Se-
lenga irma i boylarindaki O uzlarin, tedbir olmak üzere, K'i-tan'larla ve Çin ile ittifak teşebbüsleri bir Gök-Türk seferini ta'cil etti. Tonyukuk'un tavsiyesi ile baskin şeklinde "inekler Gölü" kiyisinda kazanilan savaş (682) O uz tehlikesini ortadan kaldirdi. Küçük çapta olmasina ra men yüksek tarihî ehemmiyet taşiyan bu muharebe Gök-Türklerin Ötüken'e hakim olmalarini sa ladi. Kutlug, "kagan" ilan edilerek "ilteriş" (îl'i=devlet'i derleyip toplayan) ünvanini aldi ve II. hakanli i teşkilatlandirdi: Kardeşi Kapgan'i "şad", di er kardeşi To-si-fu'yu "yabgu" tayin etti. îstiklalin kazanilmasi ve devletin kuruluşunda birinci planda rol oynayan Tonyukuk'u ("ayguci"=Toy başkani, başbakan) yapti, ordu ve diplomasi işlerinin tanzimini ona tevdi etti.
Yeni hakanli in önce Çin'i taarruz hedefi olarak alaca i tabiî idi. Bir zafer akinlari resmi geçidi manzarasini veren Çin seferleri bir yandan, bu eski ve "hilekar" hasmi baski altinda tutmak, di er yandan, körpe Gök-Türk devletinin şiddetle ihtiyaç duydu u yiyecek, giyecek, bilhassa at gibi zarurî madde ve vasitayi elde etmek maksadini güdüyordu. Akinlar hep Pekin'den Kan-su'ya kadar olan sahaya, Çin Seddi'nin hemen güneyinden Hu-ang-ho'nun güney mecrasina yakin yerlere kadar yayilan ve Çinlilerin "Çu" (prefecture) dedikleri garnizon ve eyalet merkezlerine yöneltilmişti; 682'de Ping-çu 8 defa, 683'de Lan-çu, Ting-çu, Kuei-çu, Yü-çu ve Feng-çu 10 defa, 684'de So-çu 6 defa, 685'de yine So-çu ve Hin-çu 2 defa, 686'da yine So-çu, Tai-çu 11 defa, 687'de yine So-çu, Çang-p'ing 9 defa akin yapilan yerlerdi. Bu seferler esnasinda Çin valileri, kumandanlari ma lüp edildi, ordulan da itildi. Büyük çapta zaferler Hin-çu'da (Nisan 685) ve So-çu'da (Ekim 687) kazanildi.
Ayrica Kitanlarla 7 ve O uzlarla 5 kere savaşti i bildirilen ilteriş Kagan kuzeyde Kögmen (Tannu-ula) da larina, do uda Kerulen ve Onon nehirlerinin yüksek vadilerine, batida Altaylara kadar uzanan sahadaki Türk ve yabanci kavimleri Gök-Türk idaresine almişti Böylece Gök-Türk devletini yeniden kurup teşkilatlandirarak töre'yi tekrar yürürlü e koyan millî kahraman îlteriş, kutlu Ötüken yaylasinda dalgalandirdi i altin kurt başli sanca in gölgesinde öldü (692).
ilteriş öldü ü zaman biri 8 yaşinda (Bilge), di eri 7 yaşinda (Kül Tegin) olmak iizere iki o ul birakmişti. Kardeşi 27 yaşindaki Kapgan (aslinda Türkçe unvan = Fatih) hakan oldu (692-716). Çin kaynaklannda adi Mo-ç'o diye geçen Kapgan, Türk tarihinin büyük fatihlerinden biridir. Tonyukuk ayguci'lik görevini yapiyor, hakan'in kardeşi, ye enleri ve o ullari yavaş yavaş Gök-Türk hakanli inin seçkin simalari olarak beliriyorlardi. Kapgan Kagan'in büyük ve uzak görüçlü bir devlet adamina yakişir planlari oldu u görülmektedir ki, esaslari şöyle hülasa edilebilir:
a. Çin'i baski altinda tutmak. Bunda iki maksadi vardir: Türk devletinin huzurunu korumak ve halka yetecek ölçüde tarim ürünü imkanlari sa lamak.
b. Çin'de daginik halde yaşamakta olan Türkleri anavatan'a (Ötüken) çekmek. Bunda da iki maksadi vardi: Türkleri yabanci hakimiyetinden kurtarmak ve Türk ülkesinde askerî ve iktisadî gelişmeyi hizlandimiak.
c. Asya kit'asinda ne kadar Türk varsa hepsini Gök-Türk birligine ba lamak. Kapgan'in bu siyasî ve iktisadî görü§leri onu sayili Türk büyükleri arasinda çok yükseltmektedir. Bilhassa üçüncü nokta dikkat çekici bir siyasî kavrayişi ifade eder .
Genç, haşin ve ihtirasli Kapgan, seferler ve zaferler dizisini 693 Çin baskini ile açti. Ling-çu eyaletini şiddetle darbeledi ve ayni sene içinde ayni bölgeye yedi sefer daha tertipledi. Sonra Ordos'a akin yapti. Askerî harekatini yeniden Ling-çu'ya do ru teksif etti i yilda (696. şeng-çu'ya 1, Liang-çu'ya 3, Ling-çu'ya 8 sefer) K'i-tanlarla Çin'in bozuşmasini kendi lehine de erlendirerek, T'ang imparatoriçesi Wu(690-705)'yu destekledi. Korkunç K'i-tanlari Ho-pei bölgesinde a ir hezimete u rattiktan (Ekim 696) sonra, imparatoriçeden isteklerini siraladi: 100 bin "hu" (hu = a§. yk. 12,5 kiloluk ölçek) tohumluk dari, 3 bin adet tarim aleti, 10 bin (T'ang-shu'ya göre 40 bin) libre demir, Çin topraklarinda oturan (ço u Or-dos'da "6 Eyalet" arazisinde) Türklerin anavatana iadesi' . Sonra Kapgan Yenisey bölgesini işgal etmekte olan Kirgizlara yöneldi. Mevsim kiş (696-697), yol uzun ve meşakkatli idi, fakat bu sefere zaruret vardi: "Kuvvetli Kirgiz kagani, Çin kagani ve On-ok kagani anlaşip; Altun-yiş (Altun orma-ni = Altay da lari)'da buluşalim, ordularimizi birleştirelim, do uda Türk kaganina saldiralim, (yoksa) kagan cesur ve ayguci'si bilge oldu undan o bizi mahveder demişler". Kapgan ile Tonyukuk idaresindeki Gök-Türk ordusu "kar sökerek, a aç dallarina tutunarak, bazan atlari yede e alarak" yolsuz vadilerden Kögmen da larini aşti, Yenisey kaynaklarinda Ani irma i kiyisinda Kirgizlari bastirdi, "han"i telef olan Kirgiz ülkesi teslim alindi. Sira, üçlü ittifakta yer aldi ini gördü ümüz Türgişlere (On-oklar) geldi. Fakat Çin, Kapgan'in isteklerini sürüncemede birakiyordu. Hakan, önce mevcut duruma uygun olarak, orduyu ve idareyi yeniden teşkilatlandirdi: Kardeşi To-si-fu'yu hakanli in sol kanadina "şad", îlteriş'in o lu 14 yaşindaki Bilge'yi Tarduş toplulu u üzerine "şad" tayin etti ve kendi o lu Bögü (Kitabelerde inel Kagan, Çin kaynaklarinda: Fu-kü ve "înie Khagan")'yü "küçük kagan" yapti. Bu suretle Gök-Türk imparatorlu unda, askerî kuvvetler de iki ordular grubu halinde tertiplenmişti. Kapgan Çin ile savaşa hazirlanirken, înel Kagan ile Bilge şad emrindeki, fakat gerçek sevk ve idaresi Tonyukuk'un elinde bulunan bati ordular grubu da "Batiyi düzenleme", yani On-oklari devlete ba lamak vazifesini almişti. Çin elçilerine karşi Kapgan'in şiddetli ve kararli tutumu şimdilik doguda bir silahli çatişmayi önledi: "Mo-ç'o'nun kudretinden telaşlanan Çin" den derhal 3000 tarim aleti, 40 bin "şi" (aş. yk.3000 ton) tohiimluk dari gönderildi ve Türkler anavatan topraklarina iade edildi (698). Büyük kaganin planlarindan ilk ikisi gerçekleşmişti.
Ancak, Kapgan'in kizini bir T'ang prensi ile evlendirmek arzusuna karşi, aslinda cariyelikten gelme bir kadin olan imparatoriçe Wu'nun, T'ang'lardan de il de, kendi ailesinden bir prensi damad olarak ortaya sürmesinden öfkelenen Kapgan, yaninda bulunan Çin elçilik hey'etinden general Yen-çi-wei'yi "Çin kagani" ilan ederek, onunla birlikte Gök-Türk askerî gücünün bütünü ile ansizin Çin topraklarinda göründü (698): Kuei-çu, T'an-çu, P'ing-çu, Yü-çu, T'ing-çu Çao-çu eyaletlerini 30 defa vurdu. 100 bin kişilik ordusu ile, bütün Çin kuvvetlerini ezdi, at sürüleri başta olmak üzere bol ganimet ve esir aldi. Tonyukuk'un ve Bilge'nin de katildi i bu geniş ölçüde harekat esnasinda, "Yaşil-ögüz" (Yeşil Nehir=Yang-çe= "ta-luy-Oguz") kiyilarina ve şantung ovasina ulaşti i anlaşilan Türk ordulari tarafindan 23 kasaba tahrip edilmişti.Oradan kuzeye yönelen Kapgan'a, Çin ordulari kumandani şa-ça Cung-i (Kitabelerde Ça-ça Sengün), emrindeki birkaç yüzbinlik kuvvetine ra men saldiriya cesaret edemiyerek, Gök-Türk süvari tümenlerinin geçiçini uzaktan seyrederken, ümidini kaybeden Çin sarayindan orduya gönderilen gizli bir günlük emirde "kagan"i bulup öldürenin "prens" ilan edilece i bildiriliyordu.
Ayni yilin sonlanna do ru, ölen hatun'un yo töreni ile meşgul Ka-gan'in emri üzerine inel ile Bilge tarafindan sevkedilen bati ordulari grubu da, Tonyukuk'un yüksek kumandasinda, Altaylari (Altun-yiş) aşip Yariş ovasi (Cungarya)'na ilerlemiş ve Bolçuy'da On-ok kuvvetleri üzerinde kesin zafer kazanmişti (698). "Türk bodun"dan oldu u halde "yanliş hareket eden" Türgiş hakani U-çe-le (Wu-shih-le)'nin yakalanmasi ve yabgusu ile çad'inin telef olmalari ile neticelenen Bolçu savuy, On-oklarin bütün To-lu ve Nu-şi-pi kabilelerini, yani Balkaş, ili, Isik göl, Çu ve Talas bölgelerindeki Türkleri Gök-Türk birli ine ba lamişti (699). Hakanli in sinirlari batida Kengü Tarban'a ve Fergana'ya dayandi. Çin kayna i şöyle diyor: "Mo-ç'o zaferlerinden gurur duymakta, împaratorlu umuzu hakir görüyor. Yüksek gayeleri var. Her tarafa ordular sevkediyor. Arazisinin geniçli i 10 bin "li" (= aş. yk. 4500 km) den fazla. Bütün barbarlar (= Çin dişindakiler) onun emri altinda..." . Böylece, vaktiyle Tardu'nun, Türk birli ini gerçekleştirdi i tarihten tam 100 sene sonra Kapgan Kagan'in Do u-Bati hakanliklarinin topraklarini tek idarede toplamasi yolu ile "dehşet verici Türk birli i ihya edilmişti". Bu tarihlerde, anlaşildi ina göre, Gök-Türk hakanli ina ba li Türk kütleleri 30 "boy" teşkil etmekte idiler.
Kapgan'in planinda 3. noktanin tamamlanmasi için Maveraünnehir'in de zapti gerekiyordu: Co rafî mevkii, iklimi, verimli topraklan ile zenginli i biitün kaynaklarda övülen Maveraünnehir'de o sirada Gök-Türk ordulanna karşi koyacak bir kuvvet yoktu. Türk soylu bazi ailelerin idare etti i "şehir kiralliklari" 675'lerden beri, nisbeten kiiçük kuvvetlerle ufak çapta teşebbüslere girişen Müslüman-Arap kumandanlarina (Abdullah b. Ziyad, Sa'id b. Osman, Musa, Muhelleb vb.) başari ile karşi koymakta idiler.
Yine Tonyukuk'un yüksek kumandasinda olmak üzere, înel "kagan" ve Bilge taraflarindan sevk ve idare edilen Gök-Türk bati ordulari grubu, Altaylar-Bolçu-Yanş Ovasi-Çu ve Talas havzalari-Karada kuzeyi üzerinden Yinçü-ögüz (inci nehri=Seyhun=Sir-derya) kiyilanna ulaşti; nehri geçerek Maveraünnehir'in Kizil-kum çölüne daldi ve tam giiney istikametini aldi. Ordunun bir kismini, muhtemel bir yan hücuma karşi, înel idaresinde burada birakan Tonyukuk güneye ilerledi ve U-çe-le'nin o lu olan Türgiş başbu u So-ko idaresinde oldu u anlaçilan Sogd halki teslim oldu. "Tinsi-o li" denilen mukaddes Ek-la 'i aşarak ilerleyen Gök-Türk ordusu güneyde Temir Kapig (Demir Kapi)'a ulaşti (701). Zengin ganimet elde edildi: "Sa ri altin, beyaz gümüş, e ri deve, kiz-kadin..." Temir Kapig, bilindi i gibi, milattan önceki asirlardan beri iran-Turan (Türk) ülkelerinin arasinda tabiî sinir kabul edilmekte idi.
Maveraünnehir seferi münasebetiyle Orhun kitabelerinde ilk defa müslüman Arablar (=Tezik) zikredilmiştir. (îranlilarin Araplara verdikleri Tazî adindan /Tayy adli Arab kabilesinden/ gelen Tezik, Türkler tarafindan sonralari iranlilar için kullanilmiştir: Tacik). Bu ad o zaman, Keş şehrinde karargah kurrnuş olan, Horasan valisi Muhelleb'in kuvvetleri ile ilgili olmalidir. Anlaşildi ina göre înel kumandasindaki kuvvet, bir Arap hücumuna karşi orada birakilmiş, fakat Muhelleb ordusu herhangi bir harekette bulunmamiştir.
Do uda Türk ordusu faaliyet halinde idi. 701 başlannda Tangutlarin sahasi Lung-yu (Kansu'nun kuzeydo usu)'ya bir akin tertipleyen Kapgan'in, buradan Güney Ordos'da Sogd kolonileri(Chao-wu)'nin bulundu u "Alti eyalet" (=Liu Hu Çu. Kül Tegin ve Bilge Kitabelerinde: Alti Çub Sogdak) üzerine açti i sefere (702 şubat) Bilge ile Kül Tegin de katilmişlardi. Sogd-lulann da ilmasi üzerine karşi çikan Çinli kumandan Ong-tutuk idaresindeki 50 bin kişilik ordu da ma lüp edildi ve Çinli general, henüz 16 yaşlarinda bulunan Kül Tegin tarafindan elinde silahi ile yakalanarak getirilip hakan'a teslim edildi (702 sonbahar). Kapgan Çin'e akinlarina devam etti. 702'de Yen-çu, Hia-u, şi-ling, Hin-çu, Ping-çu bölgelerine 20 sefer yapti. 704'de Kül Tegin ile Bilge'nin de katildi i büyük Ming-şa (Ming-sha-hien. Kan-su'da bugün Çung-vvei-hien) muharebesinde Çaça Sengün (Çince asli şa-ça Çung-i) kumandasindaki 80 bin kiçilik Çin ordusu bozguna u ratildi374 ve hemen arkasindan Lung-çu, Yuan-çu, Hin-çu'ya karşi 11 akin tertiplendi. Tang imparatoru Çung-tsung yine günlük bir emir neşrederek, Kapgan'i esir eden veya öldüreni "prens" ünvani ve 2 bin top ipek vererek taltif edece ini ilan ediyordu. Ayrica bütün vazifelilere Gök-Türkleri ma lüp etmek için planlar hazirlamalarini emretti. Bunun üzerine sarayin yüksek memurlarindan Lu Fu'nun imparatora sundu u raporda çare olarak: 1- "Barbarlari" birbirine karşi tahrik etmek, 2- "Barbarlari" iki cephede birden savaşa zorlamak, yollari tavsiye ediliyor ve M.Ö. 36 yilinda Çi-çi'nin böyle yenildi i hatirlatiliyordu.
Bu arada, 649'dan beri Çin ile siyasî münasebetler kurmuş bulunan Basmil'lar tekrar itaate alindi (704) 709'da Çik'ler (Yukari Kem-irtiş arasinda. Kirgizlarin komşusu) ve Isik göl batisinda Az'lar Bilge tarafindan hakanli a ba landi. Gök-Türk ordularinin uzaklarda meşgul olmasini firsat bilerek başkaldirma a kalkişan Kirgizlar da Bilge-Kül Tegin idaresinde "mizrak boyu kar sökerek Kögmen da larini aşan" Gök-Türk ordulari tarafindan Songa ormaninda ikinci defa ma lüp edildi (710). Ayni yil içinde Tola irma i civarindaki Bayirkular, Türgi-yargin gölü savaşinda bozguna u ratildi. 711 yilinda, yine itaatten çikmiş olan Türgişler darbelendi; "ateş ve firtina" gibi saldiran Türgiş kuvvetleri ma lüp edilerek, Türgiş yabgu'su, şad'i ile birlikte, tabi "kagan" durumundaki So-ko öldürüldü, "Kara Türgiş" itaate alindi. Bars Be , Türgiş "kagan"i tayin edilerek Bilge'nin kizkardeşi ile evlendirildi ve Maveraünnehir'e bir yürüyüş yapildi; sebebi, kitabelere göre, "Sogdak (Semerkand bölgesi) kavmini tanzim etmek" idi. Bu seferin icra edildi i yillar (711-714) Maveraünnehir'de meşhur Kuteybe b. Müslim idaresindeki Arab ordularinin kesin başarilar sa ladi i devre tesadüf eder. Kuteybe, Buhara'yi aldiktan sonra Sogd başkenti Semerkand üzerine yiirümüş, 300 muhasara makinesi ile kuşatti i şehri, Türk asilli "kiral" Gürek'i serbest birakmak şarti ile, teslim almişti (93/711-712). islam kaynaklarinda bu münasebetle Maveraünnehir halkinin Türk "hakan"indan yardım istedi i, böylece Araplarla mücadele eden müttefik Maveraünnehir kuvvetlerinin başinda bulunan "Hakanin o lu"nun bir gece baskininda bozguna u radi i bildirilmektedir. Bu kayit Gök-Türklerle ilgili sayilmiş ve ma lüp olanin Kül Tegin oldu u iddia edilmiş veya ma lüp olan "Gök-Türk prensi'nin mutlaka Kül Tegin olmasi gerekmedi i beyan edilmiş ,son olarak da Kap-gan Kagan'in ma lüp oldu u ileri sürülmüştür . Gerçekte ne Kapgan'in, ne Bilge'nin, ne de Kül Tegin'in o sirada Maveraüniiehir'e gelmeleri mümkün idi, zira onlar, o tarihlerde hakanin şiddetli tutumundan dolayi isyan eden Türgiş ve Karluklarla meşgul bulunuyorlardi (711-714). Tonyukuk da 750'den beri faal vazifeden çekilmişti. Esasen yukaridaki iddialar (bahis konusu rivayetin kumandan Kuteybe'nin mensup oldu u Bahila kabilesinden çikmiş olmasi, fakat bu devir Maveraünnehir islam harekati bakimindan ana kaynak durumundaki îbn ül-A'sam il-Küfî'de böyle bir rivayetin geçmemesi, Orhun kitabelerinde bir savaştan de il, sadece bir "tanzim" keyfiyetinden bahsedilmesi ile bu husustaki Çin kaynaklarinin karşilaştirilmasindan Gök-Türk ordularinin başka yerlerde bulundu unun tesbiti sebebleri ile) do rulanmiştir. Bu duruma göre, 712 yilinda Sogd kuvvetleri başinda Araplara yenilen kumandanin bir Türgiş "han"i (daha do rusu bir Türgiş başbu u) olabilece i neticesine varilmiştir .
Kapgan Kagan'in gittikçe şiddetini artiran müsamaha tanimaz sert tutumu huzursuzlu u artiriyor, gördü ümüz gibi, bilhassa Türk boylarinin ayaklanmalarina yol açiyordu. Isyan edip Kengeres (Seyhun kiyilari. Kangahlar veya Keng-külüler memleketi? )'e do ru giden bir kisim Türgiş kütleleri (Kara Türgişler), 711 yilinda "atlarin zayif, azi in yok" oldu u güç şartlara ra men Kül Tegin tarafindan bastirilmiş ise de ayni yilda başlayip üç seneden fazla süren ve Çin'in tahriki neticesinde Karluklarin katilmalari ile iyice alevlenen isyanlar hayli güçlük çikardi. imparator Çung-tsung'un Kan-su eyaletlerindeki ordularini Gök-Türklere karşi seferber hale getirdi i bu sikintili günlerde, "Türkistan"daki yurtlarindan kalkarak Ötüken'e kadar sokulma a muvaffak olduklari anlaşilan Karluklar ve muttefikleri ancak Kapgan, Bilge vc Kül Tegin'in ortak harekati ile Tamig Iduk-başdaki şiddetli savaşta (713) ma lüp edilerek da itilabildiler. Bir kisim Karluk kütlesi ve başkalari Çin'e si indilar ve San-yuan bölgesine yerleştirildiler Tamig Iduk-baş muharebesi tam zamaninda kazanilmiş, Gök-Türkleri iki cephede savaşma a mecbur etmeyi hedef alan Çin kuvvetlerinin Karluklar lehine müdahale etmesi önlenmişti. şimdi de Çin hazirli ini saf dişi etmek gerekiyordu: Çin yi inak merkezi Beş-balik üzerine sefer yapildi (714). Çin kaynaklarinin belirtti i üzere, inel ile T'ung-o Tegin ve hakanin eniştesinin kumandasinda sevkedilen ordu, Beş-balik'i kuşatti. Kitabelere göre Bilge'nin de katildi i bu harekatta şehir ele geçirilemedi ise de, kanşikliktan faydalanarak Soei-se (Tokmak şehri. Isik-gölün ku-zey-batisi)'daki Türk kabileleri üzerinde bir başari kazanmakla iktifa eden Çinlilerin Gök-Türklere karşi büyük ölçüde taarruzu ortadan kaldirilmiş oldu.
Ancak hakanlık bir kazan gibi kaynamakta idi. Kitabelerdeki "Amcam Kagan'ın idaresi karışıklık içine düştü ü, halkta ikilik ortaya çıktı ı zaman..." gibi ifadeler durumu açıklama a yeter. Az'lar ve arkasmdan îzgiller şiddetle ezildi (715)4 . Fakat hakanlı ın esas kütlesini meydana getirdi i için devleti temellerinden sarsarak, nihayet ihtilale sebep olan O uzlarm isyanları Gök-Türk içtimaî bünyesinde derin yaralar açtı ve en büyük neticesi batı (On-ok ülkesi ve Maveraünnehir)'nın hakanlıktan kopması oldu. 714 yılı sonbaharında başladı ı anlaşılan O uz ayaklanmalannın -O uzlann devlete olan nisbetleri dolayısiyle- hayretle karşılandı ı kitabelerden sezilmektedir: "Dokuz-o uz bodun'u kendi bodun'um idi, gök ve yer karıştı ı için, düşman oldu". 715 baharında Kapgan'ın açmak zorunda kaldı ı Do-kuz-o uz seferinde ma lup edilen ve hayvanları öldürülen O uzlardan bir kısmı Çin'e sı ındı. 716 senesinde O uz boylarından Bayırkular şiddetle tenkit edildi. Fakat bu, ömrü boyunca durup dinlenmeyen haşin tabiatlı Kapgan Kagan'ın seri halindeki zaferlerinin sonuncusu oldu. Kendinden emin, Ötüken'e dönerken yolda Bayırkuların pususuna düştü ve öldürüldü (22 Temmuz 716). Asilerin Çin ile temas halinde oldukları, bu sırada onlar nezdinde bir Çin elçisinin bulunmasından anlaşılıyor. Hatta rivayete göre Kapgan'ın kesilen başı bu elçi tarafından Çin'e BibBiiiiiibürülmüştür.
Kapgan'm yerine geçen o lu ınel (Bö ü), hakanlı ın bu buhranlı devrinde devlet dizginlerini tutacak kudrette de ildi. Karışıklı ı önleyememiş, yurda huzur getirememişti. Halbuki Türk halkı bu hizmetleri hakandan beklerdi. O uzlar büsbütün alevlendikleri için devleti kurtarmak işi, îlteriş'in o ullan, sol Bilge elig'i olan Bilge ile Kül Tegin'in omuzlarına yüklenmişti. 716 yılında Kül Tegin beş O uz seferi yapmış (Togu-balık, Kuçlaguk, Urgu /veya Antırgu?/, Çuş-başı, Ezgenti-kadız savaşları. Bunlardan 2.'de Edizlerle, 4.'de Tongralarla savaştı) ve seferlerden dördüne Bilge de katılmıştı. O sene büyük ölçüde hayvan telefatına sebep olan kıtlıkta bile Bilge sefer halinde idi. Ötüken üzerine yürüyen Üç-o uzlar Kül Tegin tarafından püskürtüldü. Dokuz-Tatarlarla ittifak ederek hücuma geçen O uzlar Agu'da cereyan eden iki savaşta bozguna u ratıldı ve O uz kütleleri, Çin sınırına do ru çekildiler. Uzayıp giden bu savaşlar dolayısiyle kitabelerde Gök-Türk ordusunun takattan düşüp cesaretini kaybetti ini belirten ibareler vardır. Olup bitenler yeni hakanın beceriksizli ine atfolunuyor ve halkta, Tanrı tarafından hakanlık yetkisinin ondan geri almdı ı kanaati uyanıyordu. Ül-kenin felaketten kurtulması için hakanın de işmesi lazımdı. Çin kaynaklarındaki izahata göre, herhalde Bögü'nün direnmesi neticesi, de iştirme zor kullanılarak yapıldı. înel Kagan, kardeşi, akrabaları, beyleri ve taraftarları öldürüldü. îhtilal planı, iki kardeş, Bilge ve Kül Tegin tarafından hazırlanmış, fakat Kül Tegin tarafından icra edilmişti.
Bilge, kagan oldu (716-734. Tengri teg Tengride bolmış Türk Bilge). "Sol Bilge elig"li e getirilen Kül Tegin de Gök-Türk ordulannın tanzimini üzerine aldı. 705 yılından beri Yargu (yüksek mahkeme) üyeli i yapmakta iken , Bilge'nin kayınbabası oldu u için ihtilal sırasında dokunulmayan Tonyukuk da tekrar eski vazifesi olan "aygucı" (Devlet Mec-lisi Başkanlı ı)lı a getirildi. Fakat umumî bir yorgunluk, bezginlik vardı:
"Tanrı Türk kavmi yaşasm diye beni tahta oturttu... ıçte aşsız, dışta giyeceksiz bir kavme kagan oldum. Babamızın, amcamızm kazandıgı milletin adı, sanı unutulmasın diye kardeşimle sözleştik. Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kül Tegin ile ve şad'larla ölesiye çalıştık..." Mücadele şiddetle devam ediyordu. 717'de Uygur îlteber'i ile (Kargan savaşı), 718'de tekrar isyana teçebbüs eden Karluklar ile savaşıldı ve başarıya ulaşıldı.
Bilge Kagan Çin ile iyi geçinmek arzusunda idi. Bunun lüzumuna, Çin'in kuvvetli, Gök-Türklerin ise yorgun ve ihtimama muhtaç oldu u hususundaki Tonyukuk'un da kanaati neticesinde inanmıştı. Fakat sı ıntı Gök-Türk prensesi ile etrafındakileri 718'de Bilge'ye karşı savaça teşvik eden ve aynı zamanda K'i-tan ve Tatabıların askerî deste ini sa layan Çin, Beş-balık'taki Basmıllar ile de anlaşmıştı. Nazik durum büyük devlet adamı ve stratejist Tonyukuk tarafından kurtarıldı. Onun planı, sevk ve ida-esi altında önce Basmıllar ma lüp edilip Beş-balık kuşatıldı, sonra da yalnız kalan Çin şiddetli bir darbe ile baskı altına alındı: şan-tan (Kan-su'da) savaşında Çin ordusu bozguna u ratıldıktan (Eylül 720) ve Beşbalık zaptedildikten sonra Kan-çu, Yüan-çu, Liang-çu bölgeleri 10 sefer yapılarak ele ge-irildi. K'i-tanlar ve Tatabılar saf dıı edildi (722-723). Karluk ıl-teber'i memleketi terk etti ve orada Bilge, halk tarafından sevinçle karşılandı. Hakanlık eski zindelik ve itibarını kazanmıştı. Bütün do u ve Tarbagatay'a kadar batı, hakanlık idaresinde idi. Hatta Bilge, 717 karışıklı ında Ötüken ile ilgisini kesip müstakil bir devlet durumuna girmiş olan Türgiş bölgesini bile kendine tabi saymakta idi. Bu başarılar üç Gök-Türk büyü ünün:
Tonyukuk, Bilge, Kül Tegin'in azim ve gayreti ile elde edilmişti. Çin de şüphesiz durumun farkında idi. 725 yılında imparator Hüan-tsung'un başkanlı ında yapılan bir toplantıda şöyle konuşuluyordu: "...Gök-Tiırklerin ne zaman, ne yapacakları bilinmez. Kultigin Bilge iyidir, millelini sever, Türkler de ondan memnıındurlar... Kül Tegin harp san'atının ustadıdır, ona karşı koyacak bir kuvvet güç bulunur... Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir, niyetleri, kurnazlıgı çoktur. ışte şimdi bıı üç "barbar" aynı anlayışta olarak bir aradadırlar..." 721 yılındaki Gök-Türk barış teşebbüsüne kalabalık bir ordu teşkiline girişmekle cevap vermiş olan Çin imparatoru Hüan-tsung artık o teklifi müsbet karşıladı ını bildirebilirdi. ımparator tarafından Ötüken'e gönderilen elçiyi Bilge hakan, hatun'un, Kül Tegin'in, Tonyukuk'un ve di erlerinin hazır bulundu u mecliste kabul etti (725).
Büyük Türk devlet adamı Tonyukuk ile ilgili son bilgi 725'deki bu haberdir. O, herhalde bu tarihten az sonra ölmüş olmalıdır. Gök-Türk istiklal savaşı hazırlıklarından itibaren îlteriş, Kapgan, Bilge zamanlannda devlete 46 yıl hizmet eden, savaşlannda hiç başansızlı a u ramayan, "Boyla Baga înançu Yargan Apa Tarkan" ünvanlanm taşıyan, "bilge" ve stratejist To-yukuk hakanlı ın ordusunu, adliyesini tanzimde başta geliyordu. Çin kaynaklannda bile bu meziyetleri belirtilmekte ve "Aygucı" olarak devletteki büyük rolünü, o ça ın dinî, kültürel cereyanlarını nasıl yakından takip edip Türk milleti açısından de erlendirdi ini gösteren deliller verilmektedir: Bilge Kagan, Çin'de oldu u gibi Türk ülkesinde de, şüphesiz savunma maksadı ile, şehirleri surlarla çevirtmek, hisarlar yaptırmak istiyordu. Tonyukuk itiraz etti: "Bunlar olmamalı. Biz ömrünü sulu ve otlu bozkırlarda geçiren hir milletiz. Bıı hayat bizi daima bir harp egzersizi içinde tutmaktadır. Gök-Türklerin sayısı Çinlilerin yüzde biri bile degildir. Başarılarımız yaşayış tarzımızdan ileri gelir. Kuvvetli zamanlarımızda ordular sevk eder, akınlar yaparız. Zayıf isek, bozkırlara çekilir, mucadele ederiz. Eger kale ve surlar içine kapanırsak, T'ang orduları bizi kuşatır, ülkemizi kolayca istila eder..." Bilge'nin di er bir düşüncesi de memlekette Budist ve Taoist tapınaklar inşa ettirerek bu din ve felsefeyi Türkler arasında yaymaktı. Tonyukuk şöyle dedi:
"Her ikisi de insandaki hiikmetme ve iktidar duygusunu zaafa u raıır. Kuvvet ve savaşçılık yolu bıu de ildir. Türk milleti'ni yaşatmak istiyorsak, ne bu talimlere, ne de tapınaklarma ülkemizde yer vermemeliyiz" Kayna ın (T'ang-shu) ilave etti ine göre, bu tavsiyelerdeki derin mana Gök-Türk başkentinde iyi anlaşılmıştır. Bugün Batılı araştırıcılar tarafından Tonyukuk'a "Gök-Türk Bismarck"ı denilmektedir.
Tonyukuk öldükten sonra, hatırasına, Orhun'da Bayın-çokto mevkiinde bir kitabe dikilmiştir (herhalde 726-727'lerde). Yalnız Türklerden kalma bir millî tarih kayna ı olarak de il, aynı zamanda, Türk dili ve edebiyatının uzun ve kolayca okunabilen ilk abidesi olarak da kültür tarihinde mühim yer tutan bu kitabe metninin bizzat Tonyukuk tarafından kaleme alınmış olması ihtimali, Aygucı, bilge Tonyukuk'a Türk edebiyatının adı ve şahsiyeti bilinen ilk siması olmak şerefini kazandırmaktadır.
731 yılında da prens Kül Tegin öldü (27 şubat 731) 47 yaşında idi. 7 yaşından beri ömrünü Türk milletinin yücelmesine hasreden, cesareti, savaşçılı ı hem Türk, hem Çin vesikalarında övülen Kül Tegin'in büyük kahramanlıklanndan biri, Gök-Türk başkentinin 716'da Üç-o uzlar tarafından basıldı ı zaman görülmüştü. Bilge Kagan anlatıyor: "Anam hatım, büyük analarım, ablalarım, gelinlerim, prenseslerim cariye olacaktı, ölenler yolda kalacaklı. Kül Tegin karargahı vermedi... 0 olmasa idi hepiniz ölecektiniz..."Ölümü hakanlıkta büyük üzüntü yaratan kahraman hakkında kitabelerde şu samimî ifadeler yer almıştır (Bilge'nin a zından): "..Küçük kardeşim Kül Te-gin öldü, görür gözüm görmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu... Zamamn takdiri Tanrı 'nındır. Kişi-o lu ölmek için yaratılmıştır. Yaslandım, gözden yaş, gönülden feryat gelerek yanıp yakıldım... Milletimin gözü, kaşı (a lamaktan) fena olacak diye sakmdım". Çin'de de aynı üzüntü duyulmuş, imparator hususî elçi ile Ötüken'e baş sa lı ı mektubu göndermiş, Kül Tegin'in hatırasına dikilecek abidede Çince bir metnin de bulunmasını arzu etmişti. Bilge Ka-gan'ın iste i ile hazırlanan Kül Tegin kitabesinin Türkçe metnini Hakanın ve Kül Tegin'in "atı"sı (atabey'i) Yollıg Tegin yazmış ve 20 günde taşa kazdırmıştı. Gök-Türk tarihi, kültürü ve Türk dil ve edebiyatı yönlerinden emsalsiz bir de er taşıyan bu kitabe ile birlikte Kül Tegin'in anıt-kabri ve içindeki nakış ve tasvirler tamamlanmış ve büyük cenaze töreni 1 Kasım 731 günü ("Koyun" yılının 9. ayının 27'si) yapılmıştır. Törene Gök-Türk halkı ve ileri gelenlerinden başka Çin, K'i-tan, Tatabı, Tibet, ıran-So d, Buhara, Türgiş, Kırgız vb. devlet ve kavimleri hususî hey'etlerle katılmışlardır
Iki büyük yardımcısını kaybeden Bilge'nin, 734 yazında K'i-tan ve Tata-bılara karşı Töngkes da ında kazandı ı zafer dışında bir faaliyeti görülmemektedir. 727 yılında Bilge, hakanlık hükümet üyesi (Bakan) Mei-lu ç'o'yu Çin'e göndermiş ve imparator tarafından itina ile a ırlanan elçinin temasları neticesinde So-fang (Ling-çu'da) şehrinin Gök-Türklerle serbestçe ticaret yapılabilecek ortak pazaryeri olması için anlaşmaya varılmıştı. 734'de Çin'e gönderilen Türk elçisi, Hakan'ın ötedenberi üzerinde durdu u, bir Çinli prenses ile evlenme talebini kabul etmiş olan imparatora teşekkür
mektubunu BibBiiiiiibürüyordu . Fakat bu evlenme gerçekleşmedi, çünkü Bilge yukarıda adı geçen Buyruk-çor tarafından zehirlendi. Ölünceye kadar, başta bu nazır olmak üzere işbirlikçilerini bertaraf eden Bilge nihayet 25 Kasım 734'de öldü, 50 yaşında idi. 19 sene "şad" ve 19 yıl kagan olmuş, Çin kaynaklannda da belirtildi i üzere, "Turk milletini çok sevmek" ile temayüz etmiş idi. Türk milletinin ebedîli ine olan inancını "Ey Türk milleti, üstle gök yıkılmaz, altta yer delinmezse, devletini, töreni kim bozabilir?" diye ifade eden ve do uda şantung ovasına, güneyde Tokuz-ersin, batıda Demir Kapıya, kuzeyde Yır-bayırku sahasına kadar seferler yaptı ını hatırlatan Bilge, o lu tarafından diktirilen kitabede şunları söylemektedir: "... Üstte Tanrı, aşagıda yer buyurdugu için, milletimi, gözünün görmedigi, kula ının duymadı ı ileri gün do usuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece ortasına kadar BibBiiiiiibürdüm. Altın 'ın sarısını, gümüşün beyazını, ipegin halisini, atın aygırını, kakım'ın siyahını, sincab'ın gökünü milletime, Türklerime kazandırdım". Bilge Kagan'ın ölümü, Kül Tegin'in üzüntüsü içinde bulunan Türk halkını büsbütün yasa bo du. Çin imparatoru da ülkesinde matem ilan ederek, taziyetlerini bildirdi. Bilge için bir anıt-kabir inşasına ve bir kitabe dikilmesi hazırlı ına başlandı. Metni yine Yollıg Tegin kaleme almış ve bir ay dört günde taşa işletmişti. Çin imparatorunun arzusu üzerine buraya da Çince bir kitabe ilave edildi (735) . Bilge için cenaze töreni 22 Haziran 735'de ("domuz" yılının 5. ayının 272'si) yapıldı.
Bilge'nin ölümü üzerine Gök-Türk hakanlı ında çöküş belirtileri kendini gösterdi. Babasının yerine tahta Tengri Han ı-yan (veya Yi-Yan) geçti. 740 yılında Gök-Türk tahtında yine "Tengri Han" diye anılan bir kagan vardı ve bu, Bilge'nin o lu idi Hakan çocuk denecek yaşta oldu u için idare annesi (Tonyukuk'un kızı) P'o-fu'nun elinde idi. Hatun devlete hakim olamadı, hanedan üyeleri birbirine düştü ve huzursuzluk bütün yurda yayıldı. Durumdan faydalanan Basmıllar, Karluklar ve Uygurlar birleştiler ve vaziyete hakim olur olmaz, Aşına ailesinden gelen Basmıl başbu unu "kagan" ilan ettiler (742) ve Gök-Türk hakanı Ozmış (Wu-su-mi-şi)'ı, sonra da onun küçük kardeşi, son Gök-Türk hakanı, Po-mei'yı öldürdüler. Bu arada müttefiklerin araları açıldı. Basmıl başbu u (kagan) ortadan kaldırıldı ve Uygur ilteberi (Yabgu Ilteber = Kieh-li tu-fa) kagan ilan edildi: Kutlug Bilge Kül (745). Ötüken'de Uygur Türk devleti başlıyordu. Bununla beraber, Gök-Türk ça ının bazı aileleri, hatta Tonyukuk soyundan gelenler, Uygur devletinde ve sonraki Mo ollar devrinde bile ehemmiyetlerini muhafaza etmiş görünmektedirler
630-680 arasindaki 50 yillik zaman Gök-Türklerin hürriyetlerini kaybettikleri bir matem devresi oldu. Her ne kadar Orta Asya'da millet olarak Türkler varliklarim, dil, inanç ve geleneklerini muhafaza etmişlerse de müstakil bir devletten yoksunluk, "Bey'lik erkek evladin kul, hatun'luk kiz evladin cariye" olmasi, Gök-Türkler için haysiyet kirici bir istirap kayna i teşkil ediyordu. Millet şöyle diyordu: "Ülkeli bir kavim idim, şimdi illkem nerede? Hakanli bir kavim idim, şimdi nerede hakanim?" Gök-Türkleri bu felakete sürükleyen sebepler, kitabelerden anlaşilaca ina göre, şu üç noktada toplanmaktadir:
1. Sonraki devlet ve idare adamlarinin yetersizli i; "... Kagan bilge imiş, cesur imiş, buyruklari bilge imiş, cesur imiş, beyleri de, kavmi de iyi imiş, böylece ülkeyi tutup töre'yi diizenlemişler... Sonra kardeşler, o ullar kagan olmuş, küçük kardeş biiyük kardeş gibi yaratilmadigi, ogul babasi gibi yaratilmadigi için bilgisiz kaganlar tahta oturmiişlar, buyruklari da bilgisiz, kötü imişler... Türk beyleri, Türk adini birakmişlar, Çin beylerinin adlanni almişlar, Çin hakanina boyun egmişler, elli yil işlerini, güçlerini (ona) vermişler..."
2. Türk kavminin uygunsuz tutumu: "Türk bodunu... Sen aç oldugiin zaman toklugu düşünemezsin, tok oldugun zaman açlik nedir bilmezsin. Bu sebeple hakanin iyi sözlerine kulak vermedin, yurdundan ayrildin, harap, bitkin duştün... Müstakil hakanliga karşi kendin yanildin... Do uya gittin, batiya gittin. Kutlu yurt Ötüken'i terk ederek gittigin yerlerde ne yaptin? Su gibi kan akittin, kemiklerin daglar gibi yi ildi... Devletine karşi hata ettin, kötü hale soktun" "Türk bodunu kendi hakanini birakti, huküm altina girdi. Hüküm altinagirdigi için Tanri ona ölüm verdi, Türk bodunu öldü, mahvoldu...".
3. Kurnaz Çin siyaseti ve yikici propaganda: "Çin kavminin sözü tatli, ipeklisi yumuşak imiş; tatli sözü, yumuşak ipeklisi (ile) uzak kavimleri aldatip yaklaştirir imiş. Sonra da fesat bilgisini orada yayarmiş; iyi, bilge kişiyi yürütmez imiş. Onun tatli sözüne, ipeklisine kapilan çok Türk kavmi öldü..." "... Çin kavmi hilekar ve kumaz oldugu için, küçük kardeşle büyük kardeşi birbirine düşürdügü için, Beylerle kavim arasina nifak girmesi yüzünden Türk bodunu, devletini ve kagan yaptigi kaganini kaybedivermiş..."; "... Çin kagani, Türk kavmi (ona) bunca işini gücünü verdiği halde, Türk kavmini öldüreyim, soyunu mahvedeyim, derimiş, mahvetmege yürürmüş...".
Gök-Türk tarihinin bii 50 yillik fetret devrinin sonunda, Kitabeler yolu ile çok iyi taninan, Aşina soyundan, Kullug (Çince'de Ku-to-lu) istiklal savaşina girişti (680). Türk milletinin hür ve müstakil hakanlik ça inin hasreti içinde oldu unu sezen Kutlug, kendinden önceki mücadeleleri de takip ediyordu: Çin'de Ordos'daki bazi Türk zümrelerinin ayni maksatla başa geçirdikleri prens Ni-şu-fu davayi kaybederek, kesilen başi Çin başkenti Lo-yang'a BibBiiiiiibürülmüş (679-680), mücadeleye devam eden, yine Aşina soyundan, Fu-nien kalabalik Çin kuvvetleri karşisinda yenilerek 53 arkadaşi ile birlikte Lo-yang çarşisinda idam edilmişti (A ustos, 681).
Bu sirada Kuzey Çin'de, vaktiyle Türklerin yerleştirildi i bölgede bulunan ve Türk kütlelerinin istiklal iştiyakini gerçekleştirmek azmi ile ortaya atilan Kutlug, gizlice teşkilat kurarak, etraftaki Gök-Türk ileri gelenlerini ve halkini vazifeye ça irdi. Sür'atle yayilan harekete katilanlann sayisi kisa zamanda beş bine yükseldi. Davete koşanlar arasinda, II. hakanlik devrinde Gök-Türklerin ünlü devlet adami ve kumandani Tonyukuk da vardi.
Kutlug ile Tonyukuk önce, 681'de, Kuzey Çin'deki Yün-çu eyaletine baskin yaparak 30 bin civarinda at, koyun, deve elde ettiler. Kendilerine yeni kuvvetler katildi. Çogay (Yin-şan da lari, Huang-ho büyük dirse inin kuzey yakasindaki da silsilesi)'in kuzey eteklerini yazlik ve Kara-kum'u kişlik merkezi yaparak hazirliklarini tamamladilar. îlk hedefleri Ötüken idi. Baykal gölüniin güneybatisinda, yüksekçe daglar ve Orhun, Tamir irmaklari ile çcvrili, müdafaasi kolay, fakat etrafa akinlar yapma a elverişli mevkide, (47. enlem-101. boylam) iklimi mütedil ve otlagi bol bir yer olan Öüken yaylasi Asya Hunlari ve 1. Gök-Türk hakanligi zamamnda devletin agirlik merkezi olarak, Türklerin kutlu topragi sayiliyordu. Daginik Türk kütlelerini ancak, "Türk devletçilik ruhunun yerleşmiş oldugu" Ötüken etrafinda toplamak ve idare etmek mümkün idi . Kutlug hareketinin gelişmesinden endişelenen Se-
lenga irma i boylarindaki O uzlarin, tedbir olmak üzere, K'i-tan'larla ve Çin ile ittifak teşebbüsleri bir Gök-Türk seferini ta'cil etti. Tonyukuk'un tavsiyesi ile baskin şeklinde "inekler Gölü" kiyisinda kazanilan savaş (682) O uz tehlikesini ortadan kaldirdi. Küçük çapta olmasina ra men yüksek tarihî ehemmiyet taşiyan bu muharebe Gök-Türklerin Ötüken'e hakim olmalarini sa ladi. Kutlug, "kagan" ilan edilerek "ilteriş" (îl'i=devlet'i derleyip toplayan) ünvanini aldi ve II. hakanli i teşkilatlandirdi: Kardeşi Kapgan'i "şad", di er kardeşi To-si-fu'yu "yabgu" tayin etti. îstiklalin kazanilmasi ve devletin kuruluşunda birinci planda rol oynayan Tonyukuk'u ("ayguci"=Toy başkani, başbakan) yapti, ordu ve diplomasi işlerinin tanzimini ona tevdi etti.
Yeni hakanli in önce Çin'i taarruz hedefi olarak alaca i tabiî idi. Bir zafer akinlari resmi geçidi manzarasini veren Çin seferleri bir yandan, bu eski ve "hilekar" hasmi baski altinda tutmak, di er yandan, körpe Gök-Türk devletinin şiddetle ihtiyaç duydu u yiyecek, giyecek, bilhassa at gibi zarurî madde ve vasitayi elde etmek maksadini güdüyordu. Akinlar hep Pekin'den Kan-su'ya kadar olan sahaya, Çin Seddi'nin hemen güneyinden Hu-ang-ho'nun güney mecrasina yakin yerlere kadar yayilan ve Çinlilerin "Çu" (prefecture) dedikleri garnizon ve eyalet merkezlerine yöneltilmişti; 682'de Ping-çu 8 defa, 683'de Lan-çu, Ting-çu, Kuei-çu, Yü-çu ve Feng-çu 10 defa, 684'de So-çu 6 defa, 685'de yine So-çu ve Hin-çu 2 defa, 686'da yine So-çu, Tai-çu 11 defa, 687'de yine So-çu, Çang-p'ing 9 defa akin yapilan yerlerdi. Bu seferler esnasinda Çin valileri, kumandanlari ma lüp edildi, ordulan da itildi. Büyük çapta zaferler Hin-çu'da (Nisan 685) ve So-çu'da (Ekim 687) kazanildi.
Ayrica Kitanlarla 7 ve O uzlarla 5 kere savaşti i bildirilen ilteriş Kagan kuzeyde Kögmen (Tannu-ula) da larina, do uda Kerulen ve Onon nehirlerinin yüksek vadilerine, batida Altaylara kadar uzanan sahadaki Türk ve yabanci kavimleri Gök-Türk idaresine almişti Böylece Gök-Türk devletini yeniden kurup teşkilatlandirarak töre'yi tekrar yürürlü e koyan millî kahraman îlteriş, kutlu Ötüken yaylasinda dalgalandirdi i altin kurt başli sanca in gölgesinde öldü (692).
ilteriş öldü ü zaman biri 8 yaşinda (Bilge), di eri 7 yaşinda (Kül Tegin) olmak iizere iki o ul birakmişti. Kardeşi 27 yaşindaki Kapgan (aslinda Türkçe unvan = Fatih) hakan oldu (692-716). Çin kaynaklannda adi Mo-ç'o diye geçen Kapgan, Türk tarihinin büyük fatihlerinden biridir. Tonyukuk ayguci'lik görevini yapiyor, hakan'in kardeşi, ye enleri ve o ullari yavaş yavaş Gök-Türk hakanli inin seçkin simalari olarak beliriyorlardi. Kapgan Kagan'in büyük ve uzak görüçlü bir devlet adamina yakişir planlari oldu u görülmektedir ki, esaslari şöyle hülasa edilebilir:
a. Çin'i baski altinda tutmak. Bunda iki maksadi vardir: Türk devletinin huzurunu korumak ve halka yetecek ölçüde tarim ürünü imkanlari sa lamak.
b. Çin'de daginik halde yaşamakta olan Türkleri anavatan'a (Ötüken) çekmek. Bunda da iki maksadi vardi: Türkleri yabanci hakimiyetinden kurtarmak ve Türk ülkesinde askerî ve iktisadî gelişmeyi hizlandimiak.
c. Asya kit'asinda ne kadar Türk varsa hepsini Gök-Türk birligine ba lamak. Kapgan'in bu siyasî ve iktisadî görü§leri onu sayili Türk büyükleri arasinda çok yükseltmektedir. Bilhassa üçüncü nokta dikkat çekici bir siyasî kavrayişi ifade eder .
Genç, haşin ve ihtirasli Kapgan, seferler ve zaferler dizisini 693 Çin baskini ile açti. Ling-çu eyaletini şiddetle darbeledi ve ayni sene içinde ayni bölgeye yedi sefer daha tertipledi. Sonra Ordos'a akin yapti. Askerî harekatini yeniden Ling-çu'ya do ru teksif etti i yilda (696. şeng-çu'ya 1, Liang-çu'ya 3, Ling-çu'ya 8 sefer) K'i-tanlarla Çin'in bozuşmasini kendi lehine de erlendirerek, T'ang imparatoriçesi Wu(690-705)'yu destekledi. Korkunç K'i-tanlari Ho-pei bölgesinde a ir hezimete u rattiktan (Ekim 696) sonra, imparatoriçeden isteklerini siraladi: 100 bin "hu" (hu = a§. yk. 12,5 kiloluk ölçek) tohumluk dari, 3 bin adet tarim aleti, 10 bin (T'ang-shu'ya göre 40 bin) libre demir, Çin topraklarinda oturan (ço u Or-dos'da "6 Eyalet" arazisinde) Türklerin anavatana iadesi' . Sonra Kapgan Yenisey bölgesini işgal etmekte olan Kirgizlara yöneldi. Mevsim kiş (696-697), yol uzun ve meşakkatli idi, fakat bu sefere zaruret vardi: "Kuvvetli Kirgiz kagani, Çin kagani ve On-ok kagani anlaşip; Altun-yiş (Altun orma-ni = Altay da lari)'da buluşalim, ordularimizi birleştirelim, do uda Türk kaganina saldiralim, (yoksa) kagan cesur ve ayguci'si bilge oldu undan o bizi mahveder demişler". Kapgan ile Tonyukuk idaresindeki Gök-Türk ordusu "kar sökerek, a aç dallarina tutunarak, bazan atlari yede e alarak" yolsuz vadilerden Kögmen da larini aşti, Yenisey kaynaklarinda Ani irma i kiyisinda Kirgizlari bastirdi, "han"i telef olan Kirgiz ülkesi teslim alindi. Sira, üçlü ittifakta yer aldi ini gördü ümüz Türgişlere (On-oklar) geldi. Fakat Çin, Kapgan'in isteklerini sürüncemede birakiyordu. Hakan, önce mevcut duruma uygun olarak, orduyu ve idareyi yeniden teşkilatlandirdi: Kardeşi To-si-fu'yu hakanli in sol kanadina "şad", îlteriş'in o lu 14 yaşindaki Bilge'yi Tarduş toplulu u üzerine "şad" tayin etti ve kendi o lu Bögü (Kitabelerde inel Kagan, Çin kaynaklarinda: Fu-kü ve "înie Khagan")'yü "küçük kagan" yapti. Bu suretle Gök-Türk imparatorlu unda, askerî kuvvetler de iki ordular grubu halinde tertiplenmişti. Kapgan Çin ile savaşa hazirlanirken, înel Kagan ile Bilge şad emrindeki, fakat gerçek sevk ve idaresi Tonyukuk'un elinde bulunan bati ordular grubu da "Batiyi düzenleme", yani On-oklari devlete ba lamak vazifesini almişti. Çin elçilerine karşi Kapgan'in şiddetli ve kararli tutumu şimdilik doguda bir silahli çatişmayi önledi: "Mo-ç'o'nun kudretinden telaşlanan Çin" den derhal 3000 tarim aleti, 40 bin "şi" (aş. yk.3000 ton) tohiimluk dari gönderildi ve Türkler anavatan topraklarina iade edildi (698). Büyük kaganin planlarindan ilk ikisi gerçekleşmişti.
Ancak, Kapgan'in kizini bir T'ang prensi ile evlendirmek arzusuna karşi, aslinda cariyelikten gelme bir kadin olan imparatoriçe Wu'nun, T'ang'lardan de il de, kendi ailesinden bir prensi damad olarak ortaya sürmesinden öfkelenen Kapgan, yaninda bulunan Çin elçilik hey'etinden general Yen-çi-wei'yi "Çin kagani" ilan ederek, onunla birlikte Gök-Türk askerî gücünün bütünü ile ansizin Çin topraklarinda göründü (698): Kuei-çu, T'an-çu, P'ing-çu, Yü-çu, T'ing-çu Çao-çu eyaletlerini 30 defa vurdu. 100 bin kişilik ordusu ile, bütün Çin kuvvetlerini ezdi, at sürüleri başta olmak üzere bol ganimet ve esir aldi. Tonyukuk'un ve Bilge'nin de katildi i bu geniş ölçüde harekat esnasinda, "Yaşil-ögüz" (Yeşil Nehir=Yang-çe= "ta-luy-Oguz") kiyilarina ve şantung ovasina ulaşti i anlaşilan Türk ordulari tarafindan 23 kasaba tahrip edilmişti.Oradan kuzeye yönelen Kapgan'a, Çin ordulari kumandani şa-ça Cung-i (Kitabelerde Ça-ça Sengün), emrindeki birkaç yüzbinlik kuvvetine ra men saldiriya cesaret edemiyerek, Gök-Türk süvari tümenlerinin geçiçini uzaktan seyrederken, ümidini kaybeden Çin sarayindan orduya gönderilen gizli bir günlük emirde "kagan"i bulup öldürenin "prens" ilan edilece i bildiriliyordu.
Ayni yilin sonlanna do ru, ölen hatun'un yo töreni ile meşgul Ka-gan'in emri üzerine inel ile Bilge tarafindan sevkedilen bati ordulari grubu da, Tonyukuk'un yüksek kumandasinda, Altaylari (Altun-yiş) aşip Yariş ovasi (Cungarya)'na ilerlemiş ve Bolçuy'da On-ok kuvvetleri üzerinde kesin zafer kazanmişti (698). "Türk bodun"dan oldu u halde "yanliş hareket eden" Türgiş hakani U-çe-le (Wu-shih-le)'nin yakalanmasi ve yabgusu ile çad'inin telef olmalari ile neticelenen Bolçu savuy, On-oklarin bütün To-lu ve Nu-şi-pi kabilelerini, yani Balkaş, ili, Isik göl, Çu ve Talas bölgelerindeki Türkleri Gök-Türk birli ine ba lamişti (699). Hakanli in sinirlari batida Kengü Tarban'a ve Fergana'ya dayandi. Çin kayna i şöyle diyor: "Mo-ç'o zaferlerinden gurur duymakta, împaratorlu umuzu hakir görüyor. Yüksek gayeleri var. Her tarafa ordular sevkediyor. Arazisinin geniçli i 10 bin "li" (= aş. yk. 4500 km) den fazla. Bütün barbarlar (= Çin dişindakiler) onun emri altinda..." . Böylece, vaktiyle Tardu'nun, Türk birli ini gerçekleştirdi i tarihten tam 100 sene sonra Kapgan Kagan'in Do u-Bati hakanliklarinin topraklarini tek idarede toplamasi yolu ile "dehşet verici Türk birli i ihya edilmişti". Bu tarihlerde, anlaşildi ina göre, Gök-Türk hakanli ina ba li Türk kütleleri 30 "boy" teşkil etmekte idiler.
Kapgan'in planinda 3. noktanin tamamlanmasi için Maveraünnehir'in de zapti gerekiyordu: Co rafî mevkii, iklimi, verimli topraklan ile zenginli i biitün kaynaklarda övülen Maveraünnehir'de o sirada Gök-Türk ordulanna karşi koyacak bir kuvvet yoktu. Türk soylu bazi ailelerin idare etti i "şehir kiralliklari" 675'lerden beri, nisbeten kiiçük kuvvetlerle ufak çapta teşebbüslere girişen Müslüman-Arap kumandanlarina (Abdullah b. Ziyad, Sa'id b. Osman, Musa, Muhelleb vb.) başari ile karşi koymakta idiler.
Yine Tonyukuk'un yüksek kumandasinda olmak üzere, înel "kagan" ve Bilge taraflarindan sevk ve idare edilen Gök-Türk bati ordulari grubu, Altaylar-Bolçu-Yanş Ovasi-Çu ve Talas havzalari-Karada kuzeyi üzerinden Yinçü-ögüz (inci nehri=Seyhun=Sir-derya) kiyilanna ulaşti; nehri geçerek Maveraünnehir'in Kizil-kum çölüne daldi ve tam giiney istikametini aldi. Ordunun bir kismini, muhtemel bir yan hücuma karşi, înel idaresinde burada birakan Tonyukuk güneye ilerledi ve U-çe-le'nin o lu olan Türgiş başbu u So-ko idaresinde oldu u anlaçilan Sogd halki teslim oldu. "Tinsi-o li" denilen mukaddes Ek-la 'i aşarak ilerleyen Gök-Türk ordusu güneyde Temir Kapig (Demir Kapi)'a ulaşti (701). Zengin ganimet elde edildi: "Sa ri altin, beyaz gümüş, e ri deve, kiz-kadin..." Temir Kapig, bilindi i gibi, milattan önceki asirlardan beri iran-Turan (Türk) ülkelerinin arasinda tabiî sinir kabul edilmekte idi.
Maveraünnehir seferi münasebetiyle Orhun kitabelerinde ilk defa müslüman Arablar (=Tezik) zikredilmiştir. (îranlilarin Araplara verdikleri Tazî adindan /Tayy adli Arab kabilesinden/ gelen Tezik, Türkler tarafindan sonralari iranlilar için kullanilmiştir: Tacik). Bu ad o zaman, Keş şehrinde karargah kurrnuş olan, Horasan valisi Muhelleb'in kuvvetleri ile ilgili olmalidir. Anlaşildi ina göre înel kumandasindaki kuvvet, bir Arap hücumuna karşi orada birakilmiş, fakat Muhelleb ordusu herhangi bir harekette bulunmamiştir.
Do uda Türk ordusu faaliyet halinde idi. 701 başlannda Tangutlarin sahasi Lung-yu (Kansu'nun kuzeydo usu)'ya bir akin tertipleyen Kapgan'in, buradan Güney Ordos'da Sogd kolonileri(Chao-wu)'nin bulundu u "Alti eyalet" (=Liu Hu Çu. Kül Tegin ve Bilge Kitabelerinde: Alti Çub Sogdak) üzerine açti i sefere (702 şubat) Bilge ile Kül Tegin de katilmişlardi. Sogd-lulann da ilmasi üzerine karşi çikan Çinli kumandan Ong-tutuk idaresindeki 50 bin kişilik ordu da ma lüp edildi ve Çinli general, henüz 16 yaşlarinda bulunan Kül Tegin tarafindan elinde silahi ile yakalanarak getirilip hakan'a teslim edildi (702 sonbahar). Kapgan Çin'e akinlarina devam etti. 702'de Yen-çu, Hia-u, şi-ling, Hin-çu, Ping-çu bölgelerine 20 sefer yapti. 704'de Kül Tegin ile Bilge'nin de katildi i büyük Ming-şa (Ming-sha-hien. Kan-su'da bugün Çung-vvei-hien) muharebesinde Çaça Sengün (Çince asli şa-ça Çung-i) kumandasindaki 80 bin kiçilik Çin ordusu bozguna u ratildi374 ve hemen arkasindan Lung-çu, Yuan-çu, Hin-çu'ya karşi 11 akin tertiplendi. Tang imparatoru Çung-tsung yine günlük bir emir neşrederek, Kapgan'i esir eden veya öldüreni "prens" ünvani ve 2 bin top ipek vererek taltif edece ini ilan ediyordu. Ayrica bütün vazifelilere Gök-Türkleri ma lüp etmek için planlar hazirlamalarini emretti. Bunun üzerine sarayin yüksek memurlarindan Lu Fu'nun imparatora sundu u raporda çare olarak: 1- "Barbarlari" birbirine karşi tahrik etmek, 2- "Barbarlari" iki cephede birden savaşa zorlamak, yollari tavsiye ediliyor ve M.Ö. 36 yilinda Çi-çi'nin böyle yenildi i hatirlatiliyordu.
Bu arada, 649'dan beri Çin ile siyasî münasebetler kurmuş bulunan Basmil'lar tekrar itaate alindi (704) 709'da Çik'ler (Yukari Kem-irtiş arasinda. Kirgizlarin komşusu) ve Isik göl batisinda Az'lar Bilge tarafindan hakanli a ba landi. Gök-Türk ordularinin uzaklarda meşgul olmasini firsat bilerek başkaldirma a kalkişan Kirgizlar da Bilge-Kül Tegin idaresinde "mizrak boyu kar sökerek Kögmen da larini aşan" Gök-Türk ordulari tarafindan Songa ormaninda ikinci defa ma lüp edildi (710). Ayni yil içinde Tola irma i civarindaki Bayirkular, Türgi-yargin gölü savaşinda bozguna u ratildi. 711 yilinda, yine itaatten çikmiş olan Türgişler darbelendi; "ateş ve firtina" gibi saldiran Türgiş kuvvetleri ma lüp edilerek, Türgiş yabgu'su, şad'i ile birlikte, tabi "kagan" durumundaki So-ko öldürüldü, "Kara Türgiş" itaate alindi. Bars Be , Türgiş "kagan"i tayin edilerek Bilge'nin kizkardeşi ile evlendirildi ve Maveraünnehir'e bir yürüyüş yapildi; sebebi, kitabelere göre, "Sogdak (Semerkand bölgesi) kavmini tanzim etmek" idi. Bu seferin icra edildi i yillar (711-714) Maveraünnehir'de meşhur Kuteybe b. Müslim idaresindeki Arab ordularinin kesin başarilar sa ladi i devre tesadüf eder. Kuteybe, Buhara'yi aldiktan sonra Sogd başkenti Semerkand üzerine yiirümüş, 300 muhasara makinesi ile kuşatti i şehri, Türk asilli "kiral" Gürek'i serbest birakmak şarti ile, teslim almişti (93/711-712). islam kaynaklarinda bu münasebetle Maveraünnehir halkinin Türk "hakan"indan yardım istedi i, böylece Araplarla mücadele eden müttefik Maveraünnehir kuvvetlerinin başinda bulunan "Hakanin o lu"nun bir gece baskininda bozguna u radi i bildirilmektedir. Bu kayit Gök-Türklerle ilgili sayilmiş ve ma lüp olanin Kül Tegin oldu u iddia edilmiş veya ma lüp olan "Gök-Türk prensi'nin mutlaka Kül Tegin olmasi gerekmedi i beyan edilmiş ,son olarak da Kap-gan Kagan'in ma lüp oldu u ileri sürülmüştür . Gerçekte ne Kapgan'in, ne Bilge'nin, ne de Kül Tegin'in o sirada Maveraüniiehir'e gelmeleri mümkün idi, zira onlar, o tarihlerde hakanin şiddetli tutumundan dolayi isyan eden Türgiş ve Karluklarla meşgul bulunuyorlardi (711-714). Tonyukuk da 750'den beri faal vazifeden çekilmişti. Esasen yukaridaki iddialar (bahis konusu rivayetin kumandan Kuteybe'nin mensup oldu u Bahila kabilesinden çikmiş olmasi, fakat bu devir Maveraünnehir islam harekati bakimindan ana kaynak durumundaki îbn ül-A'sam il-Küfî'de böyle bir rivayetin geçmemesi, Orhun kitabelerinde bir savaştan de il, sadece bir "tanzim" keyfiyetinden bahsedilmesi ile bu husustaki Çin kaynaklarinin karşilaştirilmasindan Gök-Türk ordularinin başka yerlerde bulundu unun tesbiti sebebleri ile) do rulanmiştir. Bu duruma göre, 712 yilinda Sogd kuvvetleri başinda Araplara yenilen kumandanin bir Türgiş "han"i (daha do rusu bir Türgiş başbu u) olabilece i neticesine varilmiştir .
Kapgan Kagan'in gittikçe şiddetini artiran müsamaha tanimaz sert tutumu huzursuzlu u artiriyor, gördü ümüz gibi, bilhassa Türk boylarinin ayaklanmalarina yol açiyordu. Isyan edip Kengeres (Seyhun kiyilari. Kangahlar veya Keng-külüler memleketi? )'e do ru giden bir kisim Türgiş kütleleri (Kara Türgişler), 711 yilinda "atlarin zayif, azi in yok" oldu u güç şartlara ra men Kül Tegin tarafindan bastirilmiş ise de ayni yilda başlayip üç seneden fazla süren ve Çin'in tahriki neticesinde Karluklarin katilmalari ile iyice alevlenen isyanlar hayli güçlük çikardi. imparator Çung-tsung'un Kan-su eyaletlerindeki ordularini Gök-Türklere karşi seferber hale getirdi i bu sikintili günlerde, "Türkistan"daki yurtlarindan kalkarak Ötüken'e kadar sokulma a muvaffak olduklari anlaşilan Karluklar ve muttefikleri ancak Kapgan, Bilge vc Kül Tegin'in ortak harekati ile Tamig Iduk-başdaki şiddetli savaşta (713) ma lüp edilerek da itilabildiler. Bir kisim Karluk kütlesi ve başkalari Çin'e si indilar ve San-yuan bölgesine yerleştirildiler Tamig Iduk-baş muharebesi tam zamaninda kazanilmiş, Gök-Türkleri iki cephede savaşma a mecbur etmeyi hedef alan Çin kuvvetlerinin Karluklar lehine müdahale etmesi önlenmişti. şimdi de Çin hazirli ini saf dişi etmek gerekiyordu: Çin yi inak merkezi Beş-balik üzerine sefer yapildi (714). Çin kaynaklarinin belirtti i üzere, inel ile T'ung-o Tegin ve hakanin eniştesinin kumandasinda sevkedilen ordu, Beş-balik'i kuşatti. Kitabelere göre Bilge'nin de katildi i bu harekatta şehir ele geçirilemedi ise de, kanşikliktan faydalanarak Soei-se (Tokmak şehri. Isik-gölün ku-zey-batisi)'daki Türk kabileleri üzerinde bir başari kazanmakla iktifa eden Çinlilerin Gök-Türklere karşi büyük ölçüde taarruzu ortadan kaldirilmiş oldu.
Ancak hakanlık bir kazan gibi kaynamakta idi. Kitabelerdeki "Amcam Kagan'ın idaresi karışıklık içine düştü ü, halkta ikilik ortaya çıktı ı zaman..." gibi ifadeler durumu açıklama a yeter. Az'lar ve arkasmdan îzgiller şiddetle ezildi (715)4 . Fakat hakanlı ın esas kütlesini meydana getirdi i için devleti temellerinden sarsarak, nihayet ihtilale sebep olan O uzlarm isyanları Gök-Türk içtimaî bünyesinde derin yaralar açtı ve en büyük neticesi batı (On-ok ülkesi ve Maveraünnehir)'nın hakanlıktan kopması oldu. 714 yılı sonbaharında başladı ı anlaşılan O uz ayaklanmalannın -O uzlann devlete olan nisbetleri dolayısiyle- hayretle karşılandı ı kitabelerden sezilmektedir: "Dokuz-o uz bodun'u kendi bodun'um idi, gök ve yer karıştı ı için, düşman oldu". 715 baharında Kapgan'ın açmak zorunda kaldı ı Do-kuz-o uz seferinde ma lup edilen ve hayvanları öldürülen O uzlardan bir kısmı Çin'e sı ındı. 716 senesinde O uz boylarından Bayırkular şiddetle tenkit edildi. Fakat bu, ömrü boyunca durup dinlenmeyen haşin tabiatlı Kapgan Kagan'ın seri halindeki zaferlerinin sonuncusu oldu. Kendinden emin, Ötüken'e dönerken yolda Bayırkuların pususuna düştü ve öldürüldü (22 Temmuz 716). Asilerin Çin ile temas halinde oldukları, bu sırada onlar nezdinde bir Çin elçisinin bulunmasından anlaşılıyor. Hatta rivayete göre Kapgan'ın kesilen başı bu elçi tarafından Çin'e BibBiiiiiibürülmüştür.
Kapgan'm yerine geçen o lu ınel (Bö ü), hakanlı ın bu buhranlı devrinde devlet dizginlerini tutacak kudrette de ildi. Karışıklı ı önleyememiş, yurda huzur getirememişti. Halbuki Türk halkı bu hizmetleri hakandan beklerdi. O uzlar büsbütün alevlendikleri için devleti kurtarmak işi, îlteriş'in o ullan, sol Bilge elig'i olan Bilge ile Kül Tegin'in omuzlarına yüklenmişti. 716 yılında Kül Tegin beş O uz seferi yapmış (Togu-balık, Kuçlaguk, Urgu /veya Antırgu?/, Çuş-başı, Ezgenti-kadız savaşları. Bunlardan 2.'de Edizlerle, 4.'de Tongralarla savaştı) ve seferlerden dördüne Bilge de katılmıştı. O sene büyük ölçüde hayvan telefatına sebep olan kıtlıkta bile Bilge sefer halinde idi. Ötüken üzerine yürüyen Üç-o uzlar Kül Tegin tarafından püskürtüldü. Dokuz-Tatarlarla ittifak ederek hücuma geçen O uzlar Agu'da cereyan eden iki savaşta bozguna u ratıldı ve O uz kütleleri, Çin sınırına do ru çekildiler. Uzayıp giden bu savaşlar dolayısiyle kitabelerde Gök-Türk ordusunun takattan düşüp cesaretini kaybetti ini belirten ibareler vardır. Olup bitenler yeni hakanın beceriksizli ine atfolunuyor ve halkta, Tanrı tarafından hakanlık yetkisinin ondan geri almdı ı kanaati uyanıyordu. Ül-kenin felaketten kurtulması için hakanın de işmesi lazımdı. Çin kaynaklarındaki izahata göre, herhalde Bögü'nün direnmesi neticesi, de iştirme zor kullanılarak yapıldı. înel Kagan, kardeşi, akrabaları, beyleri ve taraftarları öldürüldü. îhtilal planı, iki kardeş, Bilge ve Kül Tegin tarafından hazırlanmış, fakat Kül Tegin tarafından icra edilmişti.
Bilge, kagan oldu (716-734. Tengri teg Tengride bolmış Türk Bilge). "Sol Bilge elig"li e getirilen Kül Tegin de Gök-Türk ordulannın tanzimini üzerine aldı. 705 yılından beri Yargu (yüksek mahkeme) üyeli i yapmakta iken , Bilge'nin kayınbabası oldu u için ihtilal sırasında dokunulmayan Tonyukuk da tekrar eski vazifesi olan "aygucı" (Devlet Mec-lisi Başkanlı ı)lı a getirildi. Fakat umumî bir yorgunluk, bezginlik vardı:
"Tanrı Türk kavmi yaşasm diye beni tahta oturttu... ıçte aşsız, dışta giyeceksiz bir kavme kagan oldum. Babamızın, amcamızm kazandıgı milletin adı, sanı unutulmasın diye kardeşimle sözleştik. Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kül Tegin ile ve şad'larla ölesiye çalıştık..." Mücadele şiddetle devam ediyordu. 717'de Uygur îlteber'i ile (Kargan savaşı), 718'de tekrar isyana teçebbüs eden Karluklar ile savaşıldı ve başarıya ulaşıldı.
Bilge Kagan Çin ile iyi geçinmek arzusunda idi. Bunun lüzumuna, Çin'in kuvvetli, Gök-Türklerin ise yorgun ve ihtimama muhtaç oldu u hususundaki Tonyukuk'un da kanaati neticesinde inanmıştı. Fakat sı ıntı Gök-Türk prensesi ile etrafındakileri 718'de Bilge'ye karşı savaça teşvik eden ve aynı zamanda K'i-tan ve Tatabıların askerî deste ini sa layan Çin, Beş-balık'taki Basmıllar ile de anlaşmıştı. Nazik durum büyük devlet adamı ve stratejist Tonyukuk tarafından kurtarıldı. Onun planı, sevk ve ida-esi altında önce Basmıllar ma lüp edilip Beş-balık kuşatıldı, sonra da yalnız kalan Çin şiddetli bir darbe ile baskı altına alındı: şan-tan (Kan-su'da) savaşında Çin ordusu bozguna u ratıldıktan (Eylül 720) ve Beşbalık zaptedildikten sonra Kan-çu, Yüan-çu, Liang-çu bölgeleri 10 sefer yapılarak ele ge-irildi. K'i-tanlar ve Tatabılar saf dıı edildi (722-723). Karluk ıl-teber'i memleketi terk etti ve orada Bilge, halk tarafından sevinçle karşılandı. Hakanlık eski zindelik ve itibarını kazanmıştı. Bütün do u ve Tarbagatay'a kadar batı, hakanlık idaresinde idi. Hatta Bilge, 717 karışıklı ında Ötüken ile ilgisini kesip müstakil bir devlet durumuna girmiş olan Türgiş bölgesini bile kendine tabi saymakta idi. Bu başarılar üç Gök-Türk büyü ünün:
Tonyukuk, Bilge, Kül Tegin'in azim ve gayreti ile elde edilmişti. Çin de şüphesiz durumun farkında idi. 725 yılında imparator Hüan-tsung'un başkanlı ında yapılan bir toplantıda şöyle konuşuluyordu: "...Gök-Tiırklerin ne zaman, ne yapacakları bilinmez. Kultigin Bilge iyidir, millelini sever, Türkler de ondan memnıındurlar... Kül Tegin harp san'atının ustadıdır, ona karşı koyacak bir kuvvet güç bulunur... Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir, niyetleri, kurnazlıgı çoktur. ışte şimdi bıı üç "barbar" aynı anlayışta olarak bir aradadırlar..." 721 yılındaki Gök-Türk barış teşebbüsüne kalabalık bir ordu teşkiline girişmekle cevap vermiş olan Çin imparatoru Hüan-tsung artık o teklifi müsbet karşıladı ını bildirebilirdi. ımparator tarafından Ötüken'e gönderilen elçiyi Bilge hakan, hatun'un, Kül Tegin'in, Tonyukuk'un ve di erlerinin hazır bulundu u mecliste kabul etti (725).
Büyük Türk devlet adamı Tonyukuk ile ilgili son bilgi 725'deki bu haberdir. O, herhalde bu tarihten az sonra ölmüş olmalıdır. Gök-Türk istiklal savaşı hazırlıklarından itibaren îlteriş, Kapgan, Bilge zamanlannda devlete 46 yıl hizmet eden, savaşlannda hiç başansızlı a u ramayan, "Boyla Baga înançu Yargan Apa Tarkan" ünvanlanm taşıyan, "bilge" ve stratejist To-yukuk hakanlı ın ordusunu, adliyesini tanzimde başta geliyordu. Çin kaynaklannda bile bu meziyetleri belirtilmekte ve "Aygucı" olarak devletteki büyük rolünü, o ça ın dinî, kültürel cereyanlarını nasıl yakından takip edip Türk milleti açısından de erlendirdi ini gösteren deliller verilmektedir: Bilge Kagan, Çin'de oldu u gibi Türk ülkesinde de, şüphesiz savunma maksadı ile, şehirleri surlarla çevirtmek, hisarlar yaptırmak istiyordu. Tonyukuk itiraz etti: "Bunlar olmamalı. Biz ömrünü sulu ve otlu bozkırlarda geçiren hir milletiz. Bıı hayat bizi daima bir harp egzersizi içinde tutmaktadır. Gök-Türklerin sayısı Çinlilerin yüzde biri bile degildir. Başarılarımız yaşayış tarzımızdan ileri gelir. Kuvvetli zamanlarımızda ordular sevk eder, akınlar yaparız. Zayıf isek, bozkırlara çekilir, mucadele ederiz. Eger kale ve surlar içine kapanırsak, T'ang orduları bizi kuşatır, ülkemizi kolayca istila eder..." Bilge'nin di er bir düşüncesi de memlekette Budist ve Taoist tapınaklar inşa ettirerek bu din ve felsefeyi Türkler arasında yaymaktı. Tonyukuk şöyle dedi:
"Her ikisi de insandaki hiikmetme ve iktidar duygusunu zaafa u raıır. Kuvvet ve savaşçılık yolu bıu de ildir. Türk milleti'ni yaşatmak istiyorsak, ne bu talimlere, ne de tapınaklarma ülkemizde yer vermemeliyiz" Kayna ın (T'ang-shu) ilave etti ine göre, bu tavsiyelerdeki derin mana Gök-Türk başkentinde iyi anlaşılmıştır. Bugün Batılı araştırıcılar tarafından Tonyukuk'a "Gök-Türk Bismarck"ı denilmektedir.
Tonyukuk öldükten sonra, hatırasına, Orhun'da Bayın-çokto mevkiinde bir kitabe dikilmiştir (herhalde 726-727'lerde). Yalnız Türklerden kalma bir millî tarih kayna ı olarak de il, aynı zamanda, Türk dili ve edebiyatının uzun ve kolayca okunabilen ilk abidesi olarak da kültür tarihinde mühim yer tutan bu kitabe metninin bizzat Tonyukuk tarafından kaleme alınmış olması ihtimali, Aygucı, bilge Tonyukuk'a Türk edebiyatının adı ve şahsiyeti bilinen ilk siması olmak şerefini kazandırmaktadır.
731 yılında da prens Kül Tegin öldü (27 şubat 731) 47 yaşında idi. 7 yaşından beri ömrünü Türk milletinin yücelmesine hasreden, cesareti, savaşçılı ı hem Türk, hem Çin vesikalarında övülen Kül Tegin'in büyük kahramanlıklanndan biri, Gök-Türk başkentinin 716'da Üç-o uzlar tarafından basıldı ı zaman görülmüştü. Bilge Kagan anlatıyor: "Anam hatım, büyük analarım, ablalarım, gelinlerim, prenseslerim cariye olacaktı, ölenler yolda kalacaklı. Kül Tegin karargahı vermedi... 0 olmasa idi hepiniz ölecektiniz..."Ölümü hakanlıkta büyük üzüntü yaratan kahraman hakkında kitabelerde şu samimî ifadeler yer almıştır (Bilge'nin a zından): "..Küçük kardeşim Kül Te-gin öldü, görür gözüm görmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu... Zamamn takdiri Tanrı 'nındır. Kişi-o lu ölmek için yaratılmıştır. Yaslandım, gözden yaş, gönülden feryat gelerek yanıp yakıldım... Milletimin gözü, kaşı (a lamaktan) fena olacak diye sakmdım". Çin'de de aynı üzüntü duyulmuş, imparator hususî elçi ile Ötüken'e baş sa lı ı mektubu göndermiş, Kül Tegin'in hatırasına dikilecek abidede Çince bir metnin de bulunmasını arzu etmişti. Bilge Ka-gan'ın iste i ile hazırlanan Kül Tegin kitabesinin Türkçe metnini Hakanın ve Kül Tegin'in "atı"sı (atabey'i) Yollıg Tegin yazmış ve 20 günde taşa kazdırmıştı. Gök-Türk tarihi, kültürü ve Türk dil ve edebiyatı yönlerinden emsalsiz bir de er taşıyan bu kitabe ile birlikte Kül Tegin'in anıt-kabri ve içindeki nakış ve tasvirler tamamlanmış ve büyük cenaze töreni 1 Kasım 731 günü ("Koyun" yılının 9. ayının 27'si) yapılmıştır. Törene Gök-Türk halkı ve ileri gelenlerinden başka Çin, K'i-tan, Tatabı, Tibet, ıran-So d, Buhara, Türgiş, Kırgız vb. devlet ve kavimleri hususî hey'etlerle katılmışlardır
Iki büyük yardımcısını kaybeden Bilge'nin, 734 yazında K'i-tan ve Tata-bılara karşı Töngkes da ında kazandı ı zafer dışında bir faaliyeti görülmemektedir. 727 yılında Bilge, hakanlık hükümet üyesi (Bakan) Mei-lu ç'o'yu Çin'e göndermiş ve imparator tarafından itina ile a ırlanan elçinin temasları neticesinde So-fang (Ling-çu'da) şehrinin Gök-Türklerle serbestçe ticaret yapılabilecek ortak pazaryeri olması için anlaşmaya varılmıştı. 734'de Çin'e gönderilen Türk elçisi, Hakan'ın ötedenberi üzerinde durdu u, bir Çinli prenses ile evlenme talebini kabul etmiş olan imparatora teşekkür
mektubunu BibBiiiiiibürüyordu . Fakat bu evlenme gerçekleşmedi, çünkü Bilge yukarıda adı geçen Buyruk-çor tarafından zehirlendi. Ölünceye kadar, başta bu nazır olmak üzere işbirlikçilerini bertaraf eden Bilge nihayet 25 Kasım 734'de öldü, 50 yaşında idi. 19 sene "şad" ve 19 yıl kagan olmuş, Çin kaynaklannda da belirtildi i üzere, "Turk milletini çok sevmek" ile temayüz etmiş idi. Türk milletinin ebedîli ine olan inancını "Ey Türk milleti, üstle gök yıkılmaz, altta yer delinmezse, devletini, töreni kim bozabilir?" diye ifade eden ve do uda şantung ovasına, güneyde Tokuz-ersin, batıda Demir Kapıya, kuzeyde Yır-bayırku sahasına kadar seferler yaptı ını hatırlatan Bilge, o lu tarafından diktirilen kitabede şunları söylemektedir: "... Üstte Tanrı, aşagıda yer buyurdugu için, milletimi, gözünün görmedigi, kula ının duymadı ı ileri gün do usuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece ortasına kadar BibBiiiiiibürdüm. Altın 'ın sarısını, gümüşün beyazını, ipegin halisini, atın aygırını, kakım'ın siyahını, sincab'ın gökünü milletime, Türklerime kazandırdım". Bilge Kagan'ın ölümü, Kül Tegin'in üzüntüsü içinde bulunan Türk halkını büsbütün yasa bo du. Çin imparatoru da ülkesinde matem ilan ederek, taziyetlerini bildirdi. Bilge için bir anıt-kabir inşasına ve bir kitabe dikilmesi hazırlı ına başlandı. Metni yine Yollıg Tegin kaleme almış ve bir ay dört günde taşa işletmişti. Çin imparatorunun arzusu üzerine buraya da Çince bir kitabe ilave edildi (735) . Bilge için cenaze töreni 22 Haziran 735'de ("domuz" yılının 5. ayının 272'si) yapıldı.
Bilge'nin ölümü üzerine Gök-Türk hakanlı ında çöküş belirtileri kendini gösterdi. Babasının yerine tahta Tengri Han ı-yan (veya Yi-Yan) geçti. 740 yılında Gök-Türk tahtında yine "Tengri Han" diye anılan bir kagan vardı ve bu, Bilge'nin o lu idi Hakan çocuk denecek yaşta oldu u için idare annesi (Tonyukuk'un kızı) P'o-fu'nun elinde idi. Hatun devlete hakim olamadı, hanedan üyeleri birbirine düştü ve huzursuzluk bütün yurda yayıldı. Durumdan faydalanan Basmıllar, Karluklar ve Uygurlar birleştiler ve vaziyete hakim olur olmaz, Aşına ailesinden gelen Basmıl başbu unu "kagan" ilan ettiler (742) ve Gök-Türk hakanı Ozmış (Wu-su-mi-şi)'ı, sonra da onun küçük kardeşi, son Gök-Türk hakanı, Po-mei'yı öldürdüler. Bu arada müttefiklerin araları açıldı. Basmıl başbu u (kagan) ortadan kaldırıldı ve Uygur ilteberi (Yabgu Ilteber = Kieh-li tu-fa) kagan ilan edildi: Kutlug Bilge Kül (745). Ötüken'de Uygur Türk devleti başlıyordu. Bununla beraber, Gök-Türk ça ının bazı aileleri, hatta Tonyukuk soyundan gelenler, Uygur devletinde ve sonraki Mo ollar devrinde bile ehemmiyetlerini muhafaza etmiş görünmektedirler
Kar©glan Başağaçlı Raşit Tunca
